Өймөкөөҥҥө бэлэсипиэтинэн айанныырга соруммут кытай ыччата, төһө да былаана табыллыбатар, Саха сиригэр турист быһыытынан сырыыта салҕанар.

 

Кини визатын болдьоҕо олунньу 17 күнүгэр бүтэр буолан, өссө да икки нэдиэлэ курдук сынньанар бириэмэлээх. Ол иһин турист салгыы Сунтаарга айаннаата. Бу сырыыга – массынанан. Алдьаммыт бэлэсипиэтин хайа муҥун соһо сылдьыай, бырахтаҕа дии.

 

“Тоҕо Сунтаарга?!” – диэн үгүс киһи соһуйа ааҕарын сэрэйэбин. Табаарыһыгар Сашаҕа айаннаата.

 

Бастаан утаа Александр аата кытай Таатта Дьохсоҕонугар тиийбитигэр иһиллибитэ: “Ханнык эрэ Александр диэн киһиэхэ эрийэр. Ол киһитэ биһигини кытта суотабай нөҥүө кэпсэтэн тылбаастыыр”, — диэн эппиттэрэ. Онтон Томпо Хаандыгатыгар кэпсэппит уолаттара эмиэ “Александр диэн киһилээҕин” бигэргэппиттэрэ. Мин ол таабырын Александры булуохпун олус баҕарарым да, хантан ким миэхэ ол киһини ыйан биэриэй? Кытай туриһын куоракка тиийэн кэлбитин көрсөр санааттан хаандыгалартан кытай уола олорсубут такситын нүөмэрин көрдөппүтүм. Сотору буолан баран батсаапка: “Таксист төлөпүөнүн диспетчер биэрбэтэ. Суоппар аара суолга кэпсэтэрэ бобуулаах. Трасса кутталлаах. Пассажирдар олохторугар такси агенствота эппиэттиир үһү”, — диэн сурук кэллэ. Мин “чэ, кыаллыбат буоллаҕына, кыаллыбат” диэн санаан баран, кытай туһунан умнарга сананным. Арай киэһэ хойут “Александр Китай” диэн ааттаах киһиттэн батсааппар эмискэ сурук көтөн кэлбэт дуо: “Ити «Эдэр саас» сайтка эн кытай туриһын суруйа олороҕун дуо? Киһим көлөтө алдьанан салгыы айаннаабат буолла”. Дьэ, онно өйдүү түстүм: Саша Архипов эбит дии! Аата үөрдэхпиэн!

 

Александр Архипов биһиэхэ, өймөкөөннөргө, «бэйэбит киһибит» диэххэ сөп. Сунтаар Хаданыттан төрүттээх ыччат Кытай Даляныгар кытай тылын үөрэтэн баран, Пекиҥҥэ тиийэн олохсуйбут. Кытай кыыһын кэргэн ылан, онно икки оҕолонон олорор. Александр былырыын баччаларга Кытай ыччаттарын Өймөкөөҥҥө илдьэ кэлэ сылдьыбыта. Ол курдук, ыал буолбут эдэр дьон Тымныы полюһугар Өймөкөөҥҥө кэлэн “мүөттээх ыйдарын” атаарарга былааннаммыттар этэ. Ол баҕа санааларын толорон, доҕотторун кытта Өймөкөөн тымныытын эттэринэн-хааннарынан билэ кэлбиттэр. Тымныы полюһа Өймөкөөн Кытай ыччатын ох курдук оҥостон көрсүбүтэ – ол кэмҥэ кыраадыс лоп курдук тохсунньу ый устата — 61 кыраадыһы ытарчалыы “тутан” турбута. Мин кытай ыччаттарын бу сырыыларын “Эдэр саас” хаһыакка суруйбутум. Ол иһин Саша суотабайа миэхэ баар эбит!

 

Мин сурук тутаат, сарсыҥҥы күнүгэр Александрдыын анаан болдьоһон төлөпүөнүнэн кэпсэттим. Эдэр киһи төрөөбүт Сунтаарыгар уоппускатыгар оҕолорун кытта сынньана сылдьар эбит. “Балыктыы олоробун. Дьэ, холкутук олорон кэпсэтиэххэ”, — диэтэ киһим.

 

— Ити мин матырыйаалларым дьоруойун – кытай туриһын хантан булан ыллыҥ?

 

— Ча Эрдан (Биhиги иhиллэрин курдук, Чардан диэн ааттыы сылдьыбыппыт) Соҕуруу Кытайга олорор. Табаарыһым билсиһиннэрбитэ: ”Тымныы полюһугар Өймөкөөҥҥө барыан наһаа баҕарар”, — диэн. Кэлэн миигин кытта анаан билсибитэ. Өймөкөөнү Тымныы полюһа буоларын география уруогуттан аан бастаан билбит эбит. Ити аан дойдуну бэлисипиэтинэн бараабыт киһи ээ. Египеккэ уонна Дубайга кытта сылдьыбыт. Урут табаарыһынаан иккиэ буолан айанныыр эбиттэр. Ол эрээри анарааҥҥыта тымныыттан чаҕыйан Өймөкөөҥҥө барсарга сөбүлэспэтэх. Холкутук английскайдыы кэпсэтэр уол буолан, эрэйи көрбөккө айанныыллар эбит.

 

— Ити атаҕын үлүппүтэ кырдьык дуо? Эрэйи көрөрө буолуо?

 

— Суох, үлүтүү дии санаабыттар этэ. Кыһын буолла да, атаҕын тириитэ хаҕыланар ыарыылаах эбит.

 

— Уой, ол ыарыыта тымныыга өссө бэргиирин билэ-билэ ыраах дойдуга айаҥҥа турбут дуо?

 

— “Наһаа тымныы буолуо дии санаабатаҕым. Хаандыгаҕа диэри киһи тулуйар тымныыта этэ”, — диир. Томпоҕо тиийэн иһэн дэлби тоҥмутугар атаҕын тириитэ хаҕыламмыт. Томпо улууһун кииниттэн 30 км тэйбитин кэннэ, бэлисипиэтин сыаба “холостуойдаан” барбыт. Ону үтэ-үтэ төттөрү төннөн иһэн, аара “фураны” тохтоппут.

 

— Биир да тылы нууччалыы билбэт киһи ол хайдах быһаарбытый?

 

— Илии-атах көмөтүнэн. Оттон сибээстээх сиргэ тиийдэҕинэ миэхэ эрийэн, хайдах айаннаан иһэрин кэпсээн иһэр этэ. Эбэтэр көрсүбүт дьонугар төлөпүөнү биэрэн быһаарсарбыт. Өймөкөөҥҥө аттанаары турдаҕына наадалаах күннэтэ туттар тыллары тылбаастаан суруйан биэрбитим.

 

— Ол ханнык тылларый?

 

— “Көмөлөһүҥ, аччыктаатым, тоҥнум, хас км хаалла” диэн.

 

— Дубаайга сылдьар кэмнэригэр сырылатан дьэ куйаас буолуо…

 

— Саллар этэ куйааһыттан. Ол эрээри туох да диэбит иһин, тиритэриҥ тоҥуоххунааҕар ордук буоллаҕа.

 

— Манна Саха сиригэр сылдьыбыт сирин тухары дьон олус көмөлөспүттэр. Оттон Дубаайга кинилэргэ сыһыаннара хайдах үһүнүй?

 

— Эмиэ наһаа көмөлөспүттэр үһү. Харчы иҥин биэрэ сатыыллар эбит. Ылымаары гыннахтарына кыыһыраллар үһү. Онно абыычайдара оннук үһү. Киһи үтүө санаатыттан тугу эрэ биэрдэҕинэ, аккаастыа суохтаах эбиккин.

 

— Дьэ, онон, Александр, кытайыҥ хас хардыытын “Эдэр саас” нөҥүө кэтии олороҕун дуу?

 

— Хата, бэйэтэ “байыаннай сводка” курдук. Хас хардыыта сырдатылла турара бэрт баҕайы. Таатта телевидениетэ күнүс “Сонуннарга” көрдөрбүтүн түбэһэ түһэн көрбүтүм. Хата, хайаан холбообутум буолла. Оруобуна саҕаламмыта. Тааттаҕа тиийбитигэр, миигин кытта Жанна диэн суруналыыс эрийэн кэпсэппитэ.

 

— Бүгүн Өймөкөөҥҥө кини тиийиэхтээх нэһилиэгэр – 67 кыраадыс тымныы үһү. Барбатаҕа да ордук дии санаатаҕыҥ буолуо?

 

— Оннук. “Итиччэ баҕаран кэлбит сиргэр саатар массыынан айаннаан тиийэн көрөн кэл”, — дии сатаабыппар, буолумматаҕа: “Мин баҕа санаам бэлисипиэтинэн айаннаан тиийии этэ. Атын соругум суох”, — диэбитэ. Санаата олус түспүт этэ. Онуоха мин: “Дьокуускайга таах сытыахтааҕар миэхэ Сунтаарга кэлэн ыалдьыттаа”, — диэн ыҥырбытым. Иккиэн мантан төннүөхпүт буоллаҕа. Өймөкөөҥҥө барарыгар мин сөмөлүөттэн көрсөн, Аллараа Бэстээххэ диэри атааран биэрбитим. Чэ, онтон ыла кини эн хараҕыҥ далыгар киирэн, Саха сирэ барыта кини айанын кэтии олорбута. Мин эмиэ.

 

— Били былырыын сирдьитинэн илдьэ сылдьыбыт кытай оҕолоро ханна тиийдилэр?

 

— Эдэр ыаллар Гуандчжоуга олороллор. Оҕоломмуттара. Миигин дойдуларыгар ыҥыран ыалдьытатта сылдьыбыттара. Өймөкөөннөрүн ахталлар аҕай эбит. Өссө биирдэ бара сылдьыбыт киһи дииллэр. Мин Саҥа дьылга эмиэ Тымныы полюһугар — Өймөкөөҥҥө баран эрэрбин истэн, олус ымсыырбыттара.

 

— Саҥа дьылга бара сырыттым даа? Өймөкөөнтөн олох арахсыбат эбиккин дии?

 

— Онно икки табаарыһым көрдөһөн, тохсунньу 11 күнүгэр аҕала сылдьыбытым. Кытайга Өймөкөөнү олус интэриэһиргииллэр. Ол дьонум Тамара Васильева гостиницатыгар киэһэ японецтар тоҥмот ууга сөтүөлүү сылдьар хаартыскаларын көрөн, сарсыныгар: “Сөтүөлүүбүт!” – диэн турдулар.

 

— Оо, туох да бэлэмэ суох диэ? Төһө эрэ тоҥнулар!

 

— Па, туох да буолбатахтара. Астыммыттара сүрдээх этэ…

 

— Өймөкөөҥҥө биэс хонон, дьоммун атаартаан баран, аны Эрдааммын көрсөн Өймөкөөҥҥө атаарбытым. Дьэ, ол кэннэ Сунтаарбар сынньана кэлбитим.

 

— Ча Эрдаан Өймөкөөнү интэриэһиргииллэр аҕай дииллэрин эн үстэ кытайдары аҕалан бигэргэттиҥ. Биһиги Кытай курортарын интэриэһиргиирбит курдук буолуо?

 

— Былырыын Өймөкөөҥҥө сылдьыбыт уол киин араадьыйаҕа быһа эфиргэ тахсан кэпсээбитэ. Онно төлөпүөн оргуйа олорбута. Атын оҕолор интернеккэ эмиэ суруйбуттара. Ча Эрдаан да санаатын үллэстэрэ буолуо.

 

… Александр Архипов Сунтаарга баарын истэн, Өймөкөөҥҥө суолталаах киһи, Чысхаан оруолун толорооччу Семен Сивцев-Өймөкөөн Сэмэнэ улахан бирибиэтин ыытар: “Ча Эрдааҥҥа Өймөкөөн олохтоохторун аатыттан Чысхаантан хорсун санаатын иһин махталбытын тиэртин. Ыраах Кытайтан Тымныы полюһун ааттаан кэлбитигэр барҕа махтал буоллун! Айана табыллыбатаҕар хомойботун”.

 

Оттон биһиги, “Эдэр саас” сайт суруналыыстара, олунньу 6 күнүгэр “Сахамедиа” пресс-киинигэр кытай туриһа Ча Эрдаан Өймөкөөҥҥө сырыытын туһунан хото сырдаппыт буолан, кинини Александр Архиповы кытта Сунтаартан кэлиилэригэр пресс-кэмпириэнсийэ тэрийэргэ былаанныыбыт. Онно ким баҕалаах кэлэн кыттаргытыгар ыҥырабыт.

 

 Елена Потоцкая, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru