2017-02-10

Аартыктарынан айаҥҥа санаалар

Просмотров: 1091

1426406900_yakutskiy-geroicheskiy-epos-olonho2

 

Саха олоҥхото норуот тылынан уус-уран айымньытын быһыытынан билиниллиэҕиттэн 10 сыллаах үлэ түмүктэннэ. Үлэ сыала-соруга, хаамыыта чопчуланан, салгыы өссө кэҥээн, дириҥээн иккис 10 сыла өссө тэнийэн, тэтимирэн республика үрдүнэн салҕанан барыахтаах.

 

Биһиги улууспут олоҥхоҕо ассоциацията, культура управлениета үлэлэригэр саҥа сүүрээннэри киллэрэн сүрдээх үчүгэйдик саҕалаатылар. Ол курдук, олоҥхону ыалларынан, тэрилтэлэринэн толоруу, тэрилтэ салайааччылара олоҥхону куолаан толорууга холонуулара, анал үөрэхтээх эдэр специалистары тардан нэһилиэктэринэн сылдьан маастар-кылаастары ыыттарыы көрөөччүлэр, истээччилэр, фольклорунан дьарыктанар дьон өттүттэн улахан сэҥээриини ылла. “Эпическэй нэһилиэстибэ уонна билиҥҥи кэм” диэн ХИФУ Олоҥхо института араадьыйанан уонна телевидениенан ыйга биирдэ таһаарар аһаҕас биэриитигэр биһиги улууспутуттан эдэр, кэскиллээх ыччаппыт – олоҥхону толорооччулар З.Стрекаловская, А.Лугинова муус устар уонна ыам ыйдарыгар кыттыыны ылаллара былааннанар.

 

Мин соторутааҕыта ыытыллыбыт “Аартыктарынан айан” диэн бэрт сонун, интэриэһинэй тэрээһин туһунан бииргэ сылдьыспыт киһи буоларым быһыытынан санааларбын  үллэстиэм. Бу тэрээһин сонун, кэрэхсэбиллээх өттө туохханый?

 

Бастакытынан, тэрээһин «Аартыктарынан айан» диэн ааттаммыта, мин санаабар, наһаа табыллыбыт. Кырдьык да, олоҥхо үлэтин иккис уон сылын аартыгар үктэнэн үлэ саҕаланнаҕа. Иккиһинэн, бу тэрээһиҥҥэ барыта анал үөрэҕи бүтэрбит уонна үөрэнэ сылдьар ыччат бэйэлэрин билиилэрин-көрүүлэрин үллэһиннилэр. Ити оҕолортон сорохторо коллектив тэринэн үлэлиир дьон быһыытынан үлэлэрин уопутуттан кэпсээтилэр. Манна сыһыаран махтал тылларын олоҥхо бастакы уон сылыгар өссө ол инниттэн саха фольклоругар, үгэстэригэр, тылыгар-өһүгэр, ырыатыгар-тойугар, олоҥхотугар сыһыарбыт, үөрэппит-такайбыт энтузиаст дьоммутугар махтаныахпын баҕарабын. Олор истэригэр: улуус олоҥхоһуттарын, былыргытын билиһиннэрбит, тиэрдибит, үйэтиппит Н.Д.Бурцевы, И.А.Охлопковы-Туймалыырабы, М.Е.Иванованы (Чэриктэй нэһ.), фольклор, олоҥхо эйгэтигэр сиэтэн киллэрбит энтузиаст  учууталлары – В.И.Троеваны (“Кылыһах”, Баатаҕай нэһ.), Е.Е.Рожинаны (“Эрчимэн”, Найахы), Т.И.Дегтяреваны, И.Ф.Охлопкованы (Тулуна) А.С.Сокольникованы (“Дьээ-буо, дьээ-дуо”, Тумул), А.Н.Бурцеваны (Мүрү), оҕо тэрилтэтин үлэһиттэрин – В.А.Жиркованы (“Тойук”, Баатаҕай нэһ.), А.И.Семенованы (Түүлээх нэһ.), Р.И.Лебедеваны (Мүрү нэһ.), культура үлэһитэ М.А.Иванованы (Түүлээх нэһ.)   уо.д.а. ахтан-санаан, махтанан ааһыахтаахпыт.  “Аартыктарынан айан” кыттыылаахтара кыра оҕо эрдэхтэриттэн маннык уһуйааччыларга үөрэнэн, такайыллан фольклор курдук уустук көрүҥҥэ үөрэнэн, идэ ылан учууталларын суолун салгыыр сыаллаах-соруктаах үлэҕэ туруммуттара хайҕаллаах. Үсүһүнэн, биир маннык түгэни бэлиэтиэххэ наада: кинилэр бары тыа сирин эйгэтигэр иитиллибит, улааппыт оҕолор. Бары даҕаны бэйэлэрин талбыт көрүҥнэригэр талааннаах эбиттэр уонна ону сатаан көрдөрөр, кэпсиир кыахтаахтар диэн сыаналаатым. З.Стрекаловская, А.Лугинова, А.Герасимова – олоҥхоҕо, Нь.Никитина – чабырҕахха, И.Охлопкова – хомуска, Л.Слепцова, М.Протопопов, В.Новоприезжай – норуот ырыаларыгар, В.Новоприезжай оһуохайга туохха үөрэммитттэрин толору туһанан маастар-кылаастары биэрбиттэрин сылдьыбыт сирдэрин аайы сэҥээрдилэр.   Төрдүһүнэн, айан кыттыылаахтара үс күн устата бэйэ- бэйэлэрин кытта ыкса билсэн, санааларын үллэстэн кэпсэттилэр. Бу тэрээһин биир табыллыбыт түгэнинэн ХИФУ  Олоҥхо институтун эпическэй нэһилиэстибэ уонна билиҥҥи кэм салаатын сэбиэдиссэйэ Ю.П.Борисов Кэптэнигэ кэлэн үлэтин-хамнаһын билиһиннэриитэ, “Баһырҕастаах аттаах Баабый Баатыр” олоҥхотун толорон иһитиннэриитэ тэрээһин сонун көстүүтүнэн буолла, ис хоһоонун ситэрэн-хоторон биэрдэ. Эдэр олоҥхоһуту уонна кини тэрилтэтин кытта ыччат сибээс олохтоон үлэтигэр-хамнаһыгар туһанара, билиитэ-көрүүтэ хаҥыыра иннилэригэр турдаҕа.

 

Аартыктарынан айан саҕаланна. Саҕаланна саҥа үйэҕэ үүнэн-сайдан тахсыбыт эдэрдэр кыттыһыыларынан. Онон бу тэтиминэн үлэ салҕанан бара турарыгар уонна, туох кыалларынан эдэрдэргэ күүс-көмө буолан, сахабыт норуотун үгэстэрэ, фольклора, олоҥхото салгыы сайда турарыгар баҕарыаҕыҥ. Эдэр специалистар үлэлиир усулуобуйаларын (олорор дьиэ, сөптөөх хамнас, чөл туруктаах, үтүө сыһыаннаах коллектив) олохтоох нэһилиэк, тэрилтэ салайааччылара сөптөөхтүк тэрийэн үлэлэтэллэрэ айар үлэһиккэ сүрүн суолталаах дии саныыбын. Олоҥхо улуустааҕы ассоциацията (сал. М.В.Борисов), культура управлениета (нач. И.И.Аммосов, фольклорга, олоҥхоҕо сүрүннүүр специалист М.Н.Герасимова) аартыкка киирбит тэтимҥитин ыһыктыбакка, үлэни-хамнаһы салгыы  айымньылаахтык тэрийэн ыыта тураргытыгар баҕа санаалаахпын. Ханнык баҕарар үлэҕэ (чуолаан айар үлэҕэ) өйөбүл, тирэх баар буоллаҕына сайдыы барарын билэбит. Онон, үөһээ ааттаммыт саҥа сонун тэрээһиннэр М.В.Борисов салайар Олоҥхо улуустааҕы ассосиациятын, И.И.Аммосов начальниктаах культура управлениетын специалистарын, олохтоох салайааччыларгыт өйөөһүннэринэн, тэрийиилэринэн, дьаныардаах үлэлэринэн сайда, тэнийэ турдун.

 

Түмүкпэр, эдэрдэргэ баҕа санааларым манныктар: фольклор бары көрүҥнэригэр үөрэнэр да, үөрэтэр, үлэлиир да олус ыарахан, онон ыарахаттартан чаҕыйбакка, туппут тэтимҥитин ыһыктыбакка, үлэлээҥ, айыҥ-тутуҥ. Аны биир баҕа санаам – күн бүгүҥҥэ диэри тиийэн кэлбит саха норуотун хомуһун, чабырҕаҕын, ырыатын-тойугун, олоҥхотун толорууга үгэс буолбут ньымалары, үөрүйэхтэри халбаҥнаабакка тутуһан тыыннаах илдьэ сылдьаргытыгар. Улуус ырыатын-тойугун, оһуохайын, олоҥхотун толорууга түөлбэнэн толоруу араас үөрүйэхтэрин көрдөөн булан туһанан үөрэтэргитигэр, тэнитэргитигэр баҕа санаалаахпын. Кистэлэҥ буолбатах, саҥаны айбыта буолан, уларытар, арҕааҥҥы омуктары үтүктэн аныгылыы толоруу, туттуу-хаптыы көстөн ааһааччы. Былыр үйэҕэ суох буолан хаалбыт олоҥхоһуттар, тойуксуттар, оһуохайдьыттар матыыптарын хантан булан үөрэтэбит диэн ыйытыы үөскээн тахсыан сөп. Ол түбэлтэтигэр маннык хоруйдуубун. Ааспыт үйэ 70 – 80-с сылларыгар тиийэ олорон ыллаан-туойан ааспыт, урукку олоҥхоһуттары көрбүт-истибит, сорохторо үөрэммит дьоммут республика араадьыйатыгар уһултаран хаалларбыттара балачча баар. Ол курдук, республикаҕа киэҥник биллибит дьоммут Р.Алексеев, Л.Новогодин, Р.Егоров, Савва, Николай Алексеевтар уо.д.а. ырыаларын-тойуктарын, олоҥхоттон быһа тардыыларын билсиэххитин сөп. Итини таһынан, “Кылыһахха” В.И.Троева, культура управлениетын информационнай-методическай киинэ муспут фондаларыттан туһаннаргыт үлэҕитигэр көмөлөөх буолуо этэ. Маны таһынан, күннээҕи үлэнэн эрэ дуоһуйбакка, тугу билбиккитин, булбуккутун, оҥорбуккутун сурукка тиһэн, хаартыскаҕа, видеоҕа түһэрэн, улуус историятыгар хаалар гына тэринэргит кэлин бэйэҕитигэр туһалаах буолуоҕа. Хайа баҕарар норуот төрөөбүт айылҕатын айылгытынан олорон, үлэлээн кэлбитэ. Онон холобурдаан эттэххэ, саха сылгыта былыр-былыргыттан кытаанах усулуобуйаҕа хаары хаһан аһаан кэлбитин курдук, үлэлииргит тухары ылбыт билиигитинэн муҥурдаммакка, эдэрдэри, аҕа саастаах дьону кытта  алтыһан, сүбэҕитин холбоон урут суруллубуту элбэхтик хасыһан ааҕан, интэриэһиргээн билиигитин хаҥатыныҥ, саҥа көлүөнэни төрөөбүт норуотун бараммат барҕа баайыгар уһуйуҥ, үөрэтиҥ. Кэскиллээхтик ылсан, түмүккүтүн көрөн ситиһиигитинэн киэн туттар гына  дьулуурдаахтык үлэлээҥ. Олоҥхо үһүс, төрдүс уон сылларын үөрэппит, уһуйбут оҕолоргутун кытта киэн тутта көрсөргүтүгэр айымньылаах аартык аана аһылынна. Олоҥхо аартыгынан айаҥҥыт ситиһиилээх, үтүө түмүктэрдээх, кэскиллээх буоллун.

 

Мария СИВЦЕВА, СӨ культуратын үтүөлээх үлэһитэ.         

Поделиться

Переход на предыдущую и следующую статью