2017-11-13

Муҥха олонхото

Просмотров: 1789

 

Былыр – былыргаттан бытархан тымныылаах, буурҕа – силлиэ, тыал – хаар аргыстаах кыһын обургу кэллэҕинэ саха дьоно олус кэтэһэр күүтэр тэрээһиннэринэн муҥхалааһын буолар.  Муҥха бэйэтэ туспа сиэрдээх – туомнаах, быраабылалаах. Бу сиэр – туом хас эмит үйэлэр тухары билиҥҥи ньиргиэрдээх, тыастаах – уустаах, сайдыылаах олоххо кытаанахтык тутуһуллар. Муҥханы бу суруллубатах сокуону тутуһан сөптөөхтүк дьаһайдахха эбэбит барахсан бар дьонун көмүс хатырыктааҕынан күндүлүүр, собо барахсан ханнык да мааны остуолу киэргэтэр, хас биирдии саха киһитигэр күндү аһылыгынан буолар. Бу улахан тэрээһиҥҥэ үгэс быһыытынан оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ дьон – сэргэ мустан күргүөмүнэн тус – туспа анал үлэни толорон, онтон өссө үөрэн – көтөн эбэлэрэ барахсан бэристэҕинэ соболоох дьиэлэригэр төннөллөр. Дьэ, бу сиэринэн  олоҥхону толорор эдэр ыччаттары, устудьуоннары түмэн «Муҥха олонхото» — диэн ааттаан суоллаан тэриллибитэ номнуо 14 сылыгар барда. Ийэ тылбытын өлбөт мэҥэ уута байҕал гынан иҥэриммит, уйаара – кэйээрэ көстүбэт аан дойдуну анаарар куйаар куттаах улуу эйгэҕэ киирбит олоҥхоһут эдэр ыччаттарбыт ырыа ындыылаах, хоһоон кэһиилээх, олоҥхо сэһэннээх, көмүс хатырык бултаах байанай ыйыгар Амма улууһугар, саһан сытар Саппыйалаах, төгүрүкчээн Көлүкэчээннээх, көрүөхтэн кэрэ көстүүлээх киэн Күөрэлэ түһүлгэлээх, Улуу Чээбий олоҥхоһуттаах, Уурастыырап бэйээттээх, саха күөрэгэйэ ырыаһыттаах, Чиэмэһэп учуонайдаах, Бөстүрүөп суруйааччылаах, Куду күөлү тулалаан олорор Эмис нэһилиэгэр ыалдьыттаатылар. Саппыйа сайлыкка тиийэппитин кытта күммүт сааскылыы тыган, олоҥхону утумнааччылары күөн күрэскэ ситиһиилээхтик кыттын, талба талааҥҥытын өссө сайыннарын, киэҥ туттар олоҥхобут суолун – ииһин тобулан, саҥалыы тыынныыргытыгар, айаргытыгар кынаттаатын – диэбиттии көрүстэ. Сиэри – туому тэрийээччилэр, олохтоохтор «Тапталлаах бэйээппит Күннүк Уурастыырап курдук эмиэ бу Саппыйаттан угуттанан, саха омук духуобунаһын уһулуччулаах көстүүтүн, киһи аймах уопсай култууратын байытыһар күндү кылаатын, норуоппут киэн туттуутун – олоҥхону аатырда сылдьар, тэнитэр, кэнчээри ыччакка тиэрдэр дьон буолаарыҥ! Бу Саппыйа алааһа, эһиэхэ, сарсыҥҥы саҥа күнү саҥалыы сандаара көрсөргүтүгэр, төрдүгүтүн – уускутун, өбүгэҕит үгэстэрин кэрэһэлии – кэпсии турдун» — диэн олохтоохтор алҕаатылар.

 

 

Салгыы Эмис орто оскуолатын саха норуодунай бэйээтэ Владимир Михайлович Новиков–Күннүк Уурастыырапка аналлаах музейга сырыттыбыт. Оскуола киэн туттар 6-7 кылаас бастыҥ үөрэнээччилэрэ этэн – тыынан, кэпсээн сырдаттылар. Күннүк Уурастыырап хоһооннорун дорҕоонноохтук аахтылар. «Соҕотох хахыйах» хоһоону 7 кылаас үөрэнээччитэ Катя Иванова долгуйан туран аахпытын бары да сэҥээрдибит.

 

 

Киэһэтин ырыаһыт саха күөрэгэйэ Екатерина Захарова аатынан култуура киинигэр дьон – сэргэ тоҕуоруста. Амма улууһун кииннэммит бибилэтиэкэтэ кинигэ быыстапкатын тэрийдэ. Баай ис хоһоонноох быыстапканы, сөҕө – махтайа көрдүбүт. Төлүпүөнтэн  хачайдаан «Play Market»,  «App Store» сыһыарыыттан хачайдаан Күннүк Уурастыырап айымньыларын ааҕыахха сөп.

 

 

Саха норуодунай бэйээтэ В.М. Новиков — Күннүк Уурастыырап «Тойон Дьаҕарыма» олоҥхотуттан Бөтүн орто оскуолатын 6 кылааһын үөрэнээччитэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи «Олоҥхо дойдутун оҕотобун» бэстибээл хас да төгүллээх дипломана,  «Оллоон» фольклорнай бөлөҕүн иитиллээччитэ Надя Новикова толордо. Өбүгэлэрбититтэн күн бүгүнүгэр диэри утумнанан кэлбит үтүө үгэспитин, муҥха сиэрин – туомун дьүһүйэн көрдөрдүлэр. Алгыһы эдэр киһи Василий Кочаткин тыл сүмэтин, сүөгэйин, сөрүүн утаҕын билэр буолан олук хоһоонунан бэрткэ толордо. Олус үчүгэйдик дьүөрэлээн Эмис нэһилиэгин эдэр ыччаттарын түмэ тардан, туспа суоллаах – иистээх хореограф Марианна Ефимова «Муҥха» үҥкүүтүн  көстүүмнэрин, муусукатын таба тайанан дириҥ ис хоһоонноохтук туруорбута уот харахха көстөр. Уопсай дьүһүйүүнү мин Кемерово куоракка бииргэ үөрэммит дьүөгэм Раиса Щадринова туруорбутун киэҥ тутта, биир харыс үрдээн көрдүм.

 

 

Үтүмэн үөрүүлээх олоҥхобут түһүлгэтин, алгыстаах аартыгын    бастакынан аһар чиэс тигистэ  «Амма улууһа» муниципальнай оройуон баһылыгар Николай Архипович Архиповка. Тэринэн кэлбит эдэр олоҥхону толорооччуларга эҕэрдэ эйэҕэһин тириэртэ «Эмис нэһилиэгэ» МТ баһылыга Илья Ильич Пестеров. Эҕэрдэ эйэҕэһин,үтүө санаа умсулҕаннааҕын, бастыҥ санаа баараҕайын  анаата култуура салайааччыта Евдокия Михайловна Сутакова. Үтүө үгэhи утумнаан, саргылаах санаанан салайтаран, олоҥхоһут оҕолору түмэн, салайан – тэрийэн кэлбит төрүттээччиттэн биирдэстэрэ   Зоя Григорьевна Сысолятина  үтүө, алгыстаах тылын анаата. Аммалар киэн туттар уоллара Юрий Борисов өрөспүүбүлүкэ эдэр олоҥхоһуттар түмсүүлэрин үлэтин билиһиннэрдэ уонна Сочига ыччат бэстибээлигэр сылдьан кэлбитин туһунан киэн туттан кэпсээтэ, Амма улууһун  музейыгар Сочи бэстибээлин атрибутун, символикатын, таҥаһын – сабын бэлэхтээтэ.

 

 

«Аан ийэ дайды айыллыбытын,

Алаҕаркаан — тэтэгэркээн

Алтан араҕас далбардаммытын

Дьэрэкээн ойуу курдук

Дьэргэлдьитэн түстэҕинэ,

Эриэккэстик этэн-тыынан

Эҕилдьитэн киирдэҕинэ-

Унаар-мунаар көрбут

Урааҥхай саха барахсан,

Нохтолоох тойон сурэҕэ долгуйан

«Ноо» диирэ эбитэ үһү…»

 

 

Улуус аайыттан  алта бөлөҕүнэн толорооччу, биэс биирдиилээн толорууну иһиттибит. Уопсайа 49 эдэр олоҥхону толорооччу кытынна. Быйылгы эдэр ыччакка аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи «Муҥха олонхотун» түһүлгэтин тэрийээччилэринэн буоллулар Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан норуоттар доҕордоһууларын дьиэтэ, Олоҥхо тыйаатыра, Амма улууһун култуураҕа уонна туризмҥа  салаата, «Эмис нэһилиэгэ» МТ. Бу күн эдэр ыччат толорбут олоҥхолорун түүн икки чааска диэри иһиттибит.

 

 

Иккис күн кыракый детсад иитиллээччилэрэ дуоспуруннаахтык олоҥхолоотулар. Юрий Борисов бэйэтин суруйбут олоҥхотун оскуола үөрэнээччилэригэр толору иһитиннэрдэ. Маны таһынан Егорова Лена Митрофановна – Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна, С.Ф. Гоголев аатынан Дьокуускайдааҕы педагоическай колледж үрдүк категорялаах педагога  маастар кылааһын анаата. Лена Митрофановна уһуйааччы, олоҥхо тойугунан дьарыктанар буолан хас биирдии уонна бөлөҕүнэн толорооччулары этигэр – хааныгар иҥэринэн истэр идэлээх. Бэйэтин санаатын эппитин, бөлөхтөргө ыйыы – кэрдии биэрбитин  ааҕааччыларбытыгар тиэрдэбит: «Амматтан кэлбит «Ситим» бөлөххө, сал.Саина Попова. Т.В. Захаров – Чээбий  «Ала Булкун» олоҥхотугар киириитэ кылгас, санньыйыы матыыба иккистээн киирдэ, тоҕо иккистээн киирбитин толкуйдаан көрөллөрүгэр» — ыйда. Бологур нэһилиэгэ, Амма улууһа «Сарыада» сал Евдокия Платонова фольклорнай бөлөххө туһаайан тойук матыыба, кылыһах элбээбит, хас биирдии тыл иччилээх, Аммалыы матыыбы, төрөөбүт төрүт тылгытын туойун, саха тылын сүмэтин, Аммаҕыт дьэдьэнин курдук буолуохтаах – диэтэ. Нам улууһуттан сылдьар «Тэгил» сал. Елена Ивановаҕа туһаайан наһаа үчүгэйдик бөлөх ааттаммытын, эһиги олоҥхоҕутун истэн киһи үөрэр, уһуйааччы уутугар – хаарыгар киирэн үөрэппитэ, ииппитэ, такайбыта барыта өтө көстө сылдьар. Кэрэ матыыптары булбута бөлөх үрдүк таһымын көрдөрдө, абааһы кыыһа айылҕалааҕын — эттэ. Үгүс олоҥхону толороочуларга эмээхсин, оҕонньор тойуга дьиэрэччи ылламмат, абааһы кыыһын кылыһаҕын тохтоторго, бэйэлэрин матыыптарын киллэрэллэригэр сүбэлээтэ. Сценическэй култуураны тутуһалларыгар кытаанахтык бэлиэтээтэ. Дорҕоон таһаарар ньымаларын көрдөрдө, тойук абылаҥын , кистэлэҥин туойан иһитиннэрдэ.

 

 

«Муҥха олонхото» олоҥхону толорор устудьуон уонна эдэр ыччат күөн – күрэс түһүлгэтэ Саха норуодунай суруйааччыта  Владимир Михайлович Новиков – Күннүк Уурастыырап төрөөбүтэ 110 сылыгар ананна. Икки күннээх күрэх түмүгүнэн «Кэскиллээх олоҥхону толорооччу» анал аат – «Долун» олоҥхо бөлөҕөр сал. Стрекаловская Зоя Андреевна, Дьокуускай куорат АГИКИ.  «Удьуор утумун тутааччылар» анал аат –  «Дьүрүскэн»  олоҥхо бөлөҕөр сал. Санникова Фекла Петровна, Амма улууһа. «Түөлбэ олоҥхотун үйэтитээччилэр» анал аат – Мэҥэ Хаҥалас улууһун олоҥхо бөлөҕөр сал. Иванов Станислав Александрович. «Бастыҥ олоҥхону толорооччулар» анал аат – «Тэгил» олоҥхо бөлөҕөр сал. Иванова Елена Констанитновна, Нам улууһа. Бөлөҕүнэн толорууга  «Муҥха олоҥхото» күөн күрэһин кыайыылааҕар – «Тэгил» олоҥхо бөлөҕөр сал. Иванова Елена Констанитновна, Нам улууһа.

 

 

Биирдиилээн толорооччуларга «Сэһэн сүнньүн тутар толорооччу» – Кэрэ Сивцева, Дьокуускай куорат. АГИКИ.  «Дорҕоон тойуктаах толорооччу» – Прасковья Лебедева, Дьокуускай куорат, АГИКИ.  «Бастыҥ олоҥхону толорооччу» – Виталий Никифоров, Мэҥэ Хаҥалас улууһа. Виталий Витальевич Никифоровка «Эмис нэһилиэгэ» МТ сүрүн бирииһин, усулуобуйатын этэн туран: «Эһиил 2018 сыллаах убаһа, идэһэ гынан сиэбэккэ биэ буолуор диэри иитэн, Тукулутта» – диэн ааттаан этэн туран баһылыгы солбуйааччы Дария Владимировна Захарова анал сертификаты үөрүүлээх быһыыга – майгыга туттарбытын көрөөччү дохсун ытыс тыаһынан доҕуһуоллаата.

 

 

Бэстибээлгэ кыттыбыт эдэр ыччатарбытыгар, Эмис нэһилиэгин олохтоохторугар, тэрийээччилэргэ махталбытын тиэрдэбит.

 

 

Олоҥхолоох саха тыла оһуорданан сайда турдун, төрөөбүт саха удьуор тыла төлкөлөнөн туругурдун – диэн туран эһиилги «Муҥха олонхото» күөн – күрэскэ көрсүөххэ диэри!


Любовь Шишигина — Сыралыма

Поделиться

Переход на предыдущую и следующую статью