Аҕа дойдуну кɵмүскүүр Улуу сэриигэ советскай норуот модун кыайыыта аан дойду үрдүнэн ɵрɵгɵй үɵрүүтүн аҕалбыта быйыл ыам ыйын 9 күнугэр 75 сылын туолуо. Ийэ дойду дьылҕата быhаарыллар, түɵрт сылтан ордук кэм устатыгар барбыт, мɵлүйүɵнүнэн куораттары, дэриэбинэлэри күл — кɵмɵр оҥорбут, 20 – тэн тахса мɵлүйүɵн дьон тыынын быспыт уодаhыннаах сэрии советскай норуот Улуу Кыайыытынан түмүктэммитэ. Уоттаах сэрии, дойду бүтүннүүтүгэр курдук, биhиги Сахабыт сиригэр аана суох алдьархайы, иитэ суох иэдээни аҕалбыта. Тɵрɵɵбүт дойду кɵмүскэлигэр Саха сирин 62343 ньургун уолаттара ыҥырыллыбыттара. Сэрии бастакы сылларыгар хабараан хапсыhыыга, уот кутааҕа киирбиттэрэ. Сэрии саҕаланыытыгар 1941 сыллаахха Мэҥэ – Хаҥалас оройуонун нэhилиэнньэтэ 18934 киhи этэ. Итинтэн ийэ дойду кɵмүскэлигэр 3488 дьон ньургуннара кыттыбыттара. Уоттаах сэрии толоонугар 1900-тэн тахса хорсун уолаттара охтубуттара, тɵрɵɵбүт алаастарыгар, тɵрүт буордарыгар эргиллибэтэхтэрэ. Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланаатын кытта Доллу нэhилиэгин эдэр ыччата, атын сиргэ үлэлии, үɵрэнэ сылдьар дьоно Ийэ дойду кɵмүскэлигэр фроҥҥа аттаммыттара. Уоттаах сэриигэ нэhилиэк 186 эдэр ыччата, инники кэскилэ ыҥырыллыбыта. Кинилэртэн 71 эдэр-чэгиэн уолаттар тɵрɵɵбүт тɵрүт буордарыгар, биhиктэрэ ыйаммыт алаhа дьиэлэригэр эргиллибэтэхтэрэ, кɵмүс уҥуохтара сэрии толоонугар хаалбыта.

• 

• 

• 

Мин эhэм Николай Иосифович Заровняев 1943 сыл саҥатыгар сүүрбэ сааhыгар Аҕа дойдуну кɵмүскүүр Улуу сэриигэ ыҥырыллан барбыта. 124-с стрелковай полка 1944 сыл ыам ыйын 7 күнүгэр Ставропольскай уобалаhы босхолооhуҥҥа Каспийскай муора кытылыгар ниэмэс сэриилэрин утары кимэн киирбитэ. Икки ɵттүттэн үгүс хаан тохтуулаах кыргыhыы буолбута. Манна красноармеец Николай Заровняев атаҕар ыараханнык бааhырбыта. Махачкала куоракка госпитальга эмтэммитэ. Ити кэннэ минометчигынан Германияҕа тиийэ сэриилэспитэ. Польшаны босхолооhуҥҥа кыттыыны ылбыта. Биэс сыл сэриигэ хорсуннук кыттан «Аҕа дойдуну кɵмүскүүр сэриигэ Германияны кыайыы иhин», «Хорсунун иhин», «Варшаваны босхолооhун иhин», Аҕа дойдуну кɵмүскүүр сэрии II степеннээх уонна да элбэх бойобуой мэтээллэринэн, уордьаннарынан наҕараадаламмыта. Тɵрɵɵбүт Сахатын сиригэр 1947 сыллаахха кыайыы кɵтɵллɵɵх эргиллибитэ. Кэлин Ленинград куоракка тиийэ Улуу кыайыыны уhансыбыт доҕотторун, сэрии уот кутаатыгар, хабыр хапсыhыытыгар хаалбыт үɵлээннээхтэрин туhунан эдэр ыччакка кэпсээн, хорсун буоларга, иллээхтик-эйэлээхтик олорорго, бэйэ-бэйэни харыстыырга ыҥырбыта.

Эhэм тɵрɵɵбүт нэhилиэгэ чэчирии сайдарыгар билиитин-кɵрүүтүн, үгүс сыратын анаабыта. Сэрии, уот-кураан сылларыгар айгыраабыт хаhаайыстыбаны чɵлүгэр түhэриигэ, кэҥээн сайдан тахсарыгар тɵhүү күүс буолбута. Тустаах үлэтигэр кɵрдɵрбүт үрдүк ситиhиилэрин иhин ВДНХ уонна Бүтүн Сойуустааҕы быыстапкаларга кыттыбыта. Владимир Ленин аатынан мэтээлинэн биhирэммитэ, хас да тɵгүл социалистическэй куоталаhыы кыайыылааҕынан буолбута. «Коммунистическай үлэ ударнига», пятилетка, семилетка бастыҥа аатын сүкпүтэ. Эhэм колхуоска, сопхуоска үлэлиир сылларыгар үлэтигэр ɵрүү эппиэтинэстээхтик сыhыаннаhара, туох да үлэ буоллун ис сүрэҕиттэн чиэhинэйдик, бэрт хаачыстыбалаахтык толороро. Оҕолорун эмиэ оннук ииппитэ. Күн бүгүн кини хаалларбыт үгэстэрин оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салгыыбыт.

• 

• 

• 

1948 сыллаахха олоҕун аргыhын Плотникова Мария Алексеевнаны кɵрсɵн ыал буолбута. Эбэбит «Герой ИЙЭ», «Материнская слава» мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. 11 оҕону тɵрɵтɵн, иитэн-үɵрэттэрэн 47 сыл устата эйэ дэмнээхтик, ньир-бааччы олорбуттара. Николай Иосифович уонна Мария Алексеевна 21 сиэннээхтэр, 37 хос сиэннээхтэр, 1 хос хос сиэннээхтэр. Бу буоллаҕа олох толору ДЬОЛО! Кэпсээммин э´эм эппит тылларынан тµмµктµµбµн: «Бу олоххо ханнык да түгэҥҥэ үлэhит, сарсыҥҥы күнүн санаан сɵпкɵ дьаhанар киhи дьоhун олоҕу олоруон сɵп. Онон, эhиги, ыарахан буоллаҕына, оннооҕор биhиги эhэлэрбит, эбэлэрбит маннааҕар буолуох кыhалҕалаах олоҕу туораан, эрэй бɵҕɵнү эҥэрдэринэн тыыран биhигини бу бүгүҥҥү олоххо аҕаллахтара диэн саныыр буолуҥ, ɵрɵйɵн-чɵрɵйɵн биэриҥ. Оччоҕо ситиhии, кыайыы баар буолуо, дьоллоох буолуоххут диэн этэбин!»

Надежда Птицына