Улуу олоҥхолор айыллыахтарын инниттэн саха омук сылгыга сүгүрүйэрэ. Сылгы таҥаралаах буоламмыт төрүт итэҕэлбитин умнубакка сылдьыбыппыт, олохпут устатыгар аргыс оҥостубуппут. Сылгы культурата – олус ыраах, дириҥ силистээх сүдү культура. Сылгы культуралаахпытын билэр буоланнар аан дойду биһигини билинэр.Сыспай сиэллээх сылгы барахсан маанылаах аһа – кымыс. Бухатыырдар уохтаах утахтара саха омугу киһи гыммыта, уһун үйэлээбитэ, чэгиэн-чэбдик онорбута. Јбүгэлэрбит өспөт өйдөрүгэр «сылгы—кымыс—ыһыах» диэн тыллар өлбөт үйэлэммиттэрэ. Кымыска сыһыаммытыгар – сылгыга сыһыаммыт арылхайдык көстөр. Кымыс-туойар номохпут, киэн туттуубут. Кымыс дэлэйдэҕинэ – саха омук үйэтэ уһуоҕа, уйулҕата уһуктуоҕа, тыыннаах тылланыаҕа.
Кымыс үгүс үйэлэргэ, өлбөт мэҥэ уутун солбуйан, албан суолунан айаннаан кэллэ. Јркөн өйдөөх төрүт өбүгэлэрбит кыынньар кымыһы – айыы аһа диэн бэргэнник ааттаабыттара. Айыы аһын ыраас ыралаах, уйан уйулҕалаах дьоннор иһэллэр. Тыыннаах кымыс үрдүн охторуу – үөһээ үрдүк айыыларга тиксэргэ тэҥнээх.
Јйбүтүн-санаабытын кымыска түмэн сылгы айыыһытыгар, Дьөһөгөйгө сүгүрүйэбит. Төрүт итэҕэлтэн ситимнээх буолан ыһыах уран уратылаах, өспөт үгэстээх, сиппэт сиэрдээх, туолбат туомнаах. Туому тутуспатахха – айыы буолар. Таҥаралар антах хайыһаллар, өбүгэлэрбит өһүргэнэллэр.
Анала: Ыһыах кымыһыгар үгэһи тутуһуу. Ахтар айыылары араастаан алҕааһын. Сыспай сиэллээх сылгыга сүгүрүйүү.
Соруга: Уохтаах утаҕынан айыы аймаҕын айах тутуу. Сиэри-туому толору тутуһуу, саха кымыһын дэлэйдик тэнитии.
Кэмэ: Саха омук саргылаах ыһыаҕын ыытар кэмҥэ. Төгүрүк сыл түһүлгэлээх түмсүүлэригэр. Дьиэҕэ-уокка, сиргэ-дойдуга сылдьан.

1. СИЭРЭ-СИЛИГЭ.
   ТЭРЭЭ¤ИНЭ-ТЭРИЭБЭТЭ

Киэн алаас. Ат сүүрдэр аналлаах сир. Күөх тыа күөгэйэ хамсыыр. Сайылык күөл уута мөлбөйөр. Симэх от силигилии сиппит. Сааскы көтөр арааһа айманар.
Хонуу ортотугар үс курдуулаах Моҕол ураһа1 күөнтээн көстөр. Туруору дулҕалара курдары көстөннөр халлааҥна харбаһаллар. Хоройор төбөтүн тиксиһэр сирин алтан тиэрбэс биһилэхтии кууспут.
Ис өртүнэн 12 тулааһын сэргэтэ иилии эргийэр. үөһээ санныларын холбуу ситимниир кэтит хаптаһын курдуу баайар. Барыта оһуор-бичик, оҥо быһыы уран оҥоһуулаахтар. Кымыс иһитин арааһа баар. Ураһа иһигэр «кыыс хаппахчытын» киэргэлэ көстөр. Ортотугар түөрт баҕаналаах холумтан турар. Үөһээ өртө-сэргэлии оноһуулаах. Тула 11 олох эргийэ барар2.
Күн тахсар туһаайыытынан үс атахтаах түһүлгэ анньыллыбыт3. Ортоку сэргэтэ – ат бастаах. Биир моонньохтоох. Ол үрдүнэн оҥо быһыы, курдааһын ойуулардаах. Кытыы сэргэлэргэ – чорооннор дьороспуттар. Туорайдыы барар сис маһа оһуор ойуулаах. Алларааҥы биттэҕэр 7-9 сир иһиттэр ыйанан тураллар. Туорай мастар икки төбөлөрө – ат бастаахтар.
Түһүлгэ маһын икки өртүнэн үстүү ахсааннаах «Сэлэ сэргэлэр» кэккэлии кэрэлээбиттэр. үрүт өртүлэригэр чопчуур ойуулаахтар.
Тоҕус хаамыылаах туспа сиргэ «тоҕус томторҕолоох, тоҕус эрбэхтээх Тойон Баҕах» туоллан турар4. Моонньоҕун үрдүнэн алта сиринэн томторҕо эргиирдээх. Аллараанан – үс томторҕо курдуу барар. Ол быыһынан сэргэҕэ түһэр ойуулар оҥоһуллубуттар. үрдүгэр түөрт ат баһа түөрт аҥы хайыһан олорор. Арҕастара тиксиһэр ортоку киинигэр «Орто айах» үктэнэн турар5. Чороон ойуутунуу оҥо быһыллыбыт. Моонньоҕун таһынан тула өртүнэн тоҕус эрбэхтээх.
Түһүлгэ сэргэлэрин сис маһыгар сир иһиттэр түөрт өргөннөөх кыл быанан6 туомтуу бааллан ыйанан тураллар. Кинилэр анныларыгар баҕа батаһынан халыҥ гына сэксэ тэлгэтиллибит7. Түһүлгэ аттыгар Аас Майах ыраас тэллэххэ8 үс атахтаах сандалы остуол үктэнэн турар. Кини үрдүгэр кымыс иһитин арааһа көстөр. Олор истэригэр тоҕус сиринэн томторҕо ойуулаах Тойон Айахтар, бачыгырас ойуулаах балхах чорооннор, томторҕо ойуулаах дьорохой чорооннор, бычыгыныар ойуулаах быдараак чорооннор, бэрт быыкаа бэлкэй чорооннор – барыта бааллар9. Аллараа бууттаах кытахтар, кытыйалар аас тэллэхтэргэ тула чохчолоспуттар. Олорго сэттэлии сиринэн сиэл баайыылаах араас ойуулаах удьаа хамыйахтар ааҕа угуллубуттар10.
Тэйиччи тоҕус тоҕойдоох Тоҕой Сэлэ туспа оҥоһуллубут. Турар баҕаналара 1 м 20 см, үрдүктэр. Сэргэлии уран оҥоһуулаахтар. Иккилии хос эргийэ барар сис мастаахтар. Олор эмиэ оҥо быһыы туспа ойуулаахтар. Үрдүлэригэр чорбойон көстөр чопчуур ойуулаахтар. Баҕана аайы мас хараҕалаах кулукулар тураллар11. Иһигэр сэргэлии майгыннаах түөрт баҕаналаах холумтан оҥоһуллубут. Ортотугар уот уйата оҥхойон көстөр12.
Ити барыта сэлэлээн олорор дьон иннигэр толору көстөр13. Анараатах үс үүт мастаах сүрдьүгэс эргийэр. 70-ча сүүрүк аттары баайарга анаан. Сэлэ сэргэлэртэн Моҕол Ураһа тиэргэнигэр тиийэ илин, арҕаа өртө аһаҕас «ааннардаах» күөх хатыҥ чэчирэ эргийэр. Олору ситимниир эриэн ситиигэ сылгы, ынах, торбуйах, ыаҕайа оноһуктардаах, араас өҥнөөх тэрэппиискэнэн киэргэтиллибит саламалар ыйаммыттар. Быыстарын аайы маҥан ат сиэлинэн баайан кыбытыы оноһуллубут.

2. ЫҺЫАХХА КЭТИЛЛЭР ТАҤАС-САП.
   ТУТТАР ТЭРИЛЛЭР

Айыы Ойуунун кэтэр таҥаһа-түүтэ таһыгар көстөр маҥан кулун имиллибит тириитэ14. Туруору эҥээринэн, аллараа тэллэҕинэн икки илии холобурдаах хара буодьулаах кунустаах15. Биилин үрдүнэн курдуу эмиэ барар. Сонун саҕатыттан саҕалаан итинник кунус хонноҕун аннынан аллара түһэр уонна көхсүгэр тиийэр. Онтон салгыы курун эргииригэр аллара барар. Икки сиэҕин бэлэнньиктэринэн тула эргийэ эмиэ сырсар. Арҕаһын устунан араас өҥнөөх тэрэппиискэ сүүмэҕэ сиэл курдук сыһыары тигиллибит. Көхсүн ортотунан алтан тиэрбэстээх. Онтон – икки илии кэтиттээх, үс тутум уһуннаах тэһиин тахсар. Төбөтүгэр ыйана сылдьар чуораан киистэлээх16. Этэрбэһэ маҥан сарыынан анаан тигиллибит. Тумустаах. Бэргэһэтэ туспа көстүүлээх. Кулун баттаҕын сиэллэри, көҕүллэри, кулгаахтары сүлэн ылан кэтиллэр гына тигиллибит, былыргылыы «Түөнэс бэргэһэ» диэн17.
Дүҥүрэ маҥан сылгы тириитинэн оҥоһуллар, Сүлбэлээн, чарааһырдан баран. Аттаммыт сылгы тириитинэн оноһуллубат. үөллүү сырыттаҕына хаптаҕай мас иитигэр тардыллар. Үөһээ өртө саллаҕар буолар. Аллараа диэкинэн чумчугур гына. Үрүт өртүгэр сэргэстэһэ сылдьар муостаах. Икки иэдэһигэр кулгаахтардаах. Иитин иһинэн солуур кылдьыытыныы тардыы тимирдээх. Үөһээ төбөтүгэр – эмиэ. Биирдиилэригэр сүүтүктүҥү майгыннаах, чылыгырыы сүүрэлиир тоҕустуу тиэрбэстээх. Ол аата – үс тоҕус. Барыта 27 кыаһаан тиэрбэс18. Мас иитин ис өттүнэн эргийэ барар курдары көстөр куоһаах хаһыллыбыт. Ол устунан иҥиир тардыллыбыт. Олорго сүүрэлии сылдьар хотой кыыл куорсуннара кэчигирэччи тигиллибиттэр. Икки муоһун, кулгаахтарын тустарынан. үөһээҥи быатыгар үс чуорааннаах19. Былаайаҕын маҥан эбэтэр кэрэ кулун чараас тириитинэн тиирэ тардыллар20.
Айыы Ойууна дүҥүрдэммэт буоллаҕына – «Дьалбыыр» диэни туспа оҥороллор. Дэйбиири санатар. Угун хатыҥ маһын төкүнүччү кыһаннар киһи илиитигэр табыгастаах гыналлар. Устата – икки харыс. Ол баһыгар: икки харыс уһуннаах тутум кэриҥэ кыл олордуллар. Сур, кэрэ эбэтэр маҥан биэ кутуругуттан ылан. Сиэлин уонна угун икки ардынан кыл сүүмэҕин тутар үрүҥ сарыынан кэтит курдаах. Тулатыгар кылыбырыы сылдьар алтан эбэтэр көмүс тиэрбэстэри, араас өҥнөөх сукуна киистэлэри «аарык» диэн ааттааннар холбуу тигэллэр. Уҥа бэгэччэккэ киирэр кылгас быалаах21. Маны сэргэ үс харахтаах, үс сиринэн сиэл баайыылаах кымыс ыһар эбир хамыйахтаах.
Ойуун олбоҕун маҥан өҥнөөх үөр атыырын эбэтэр тиэргэн биэтин баттаҕынан кулгаахтары, сиэллэри холбуу сүлэн туспа оҥоһуллар, былыргы аата «түһэргэ» диэн22. Кэп кыылларын илин өртүгэр араастаан ыйыыллар. Олорго барыллыа, өксөкү, кырбый оҥортууллар. Уолугунан айахтаах кээчирэ балык (хатыыс) эмиэ баар. «Ийэ кыыла уу оҕуһун дьүһүнүгэр майгынныыр»23.
Ытык кырдьаҕас дьогдьуурдаах сарыннаах, хара сукуна бүүрүктээх түнэ сонноох24. Кыһыл сукуна кыбытыылаах, хара бэйбириэт билэлээх тумустаах түнэ этэрбэстээх. Сарыы ыстааннаах. Намыаскалаах халтаҥ тирии бэргэһэлээх25. Јртүгэр кулун кутуруга эбэтэр үрүҥ кыл дэйбиирдээх26 буолар.
Дьөһүөлдьүттэр: айах тутааччы уолаттар, битииһит кыргыттар – бары үрүҥ таҥастаахтар27. Сайыҥҥылыы сарыы буолар. Уолаттар кыргыттар тирэҥсэлэрэ ахсыыларынан тумустаах, билэлээх. Ону ааһан оһуор, симэх киэргэллэрдээх. Кутуруксут маҥан кулун тириитэ төттүк саҥыйахтаах28.
Кымыс иһиитин туомугар кыттааччылар оҕотуттан улаханыгар тиийэ сахалыы киэргэл таҥастаахтар. «Сир симэхтэрин» үнкүүтүн толорооччулар күөх халлаан толбоно оонньуур сибэкки ойуулаах сиэдэрэй ырбаахылаахтар.

ТУОМ ТУТУ¤УЛЛУУТА
Кыттар дьоно:
АЙЫЫ ОЙУУНА (Алгысчыт)
КЫНАТ ОЙУУННАР – 2
КУТУРУКСУТ – 1
ДЬЈ¤ҮЈЛДЬҮТТЭР: айах тутааччылар (уолаттар) – 9
БИТИИ¤ИТТЭР (кыргыттар) – 7
ЫТЫК КЫРДЬАЎАС – 1
ТЭ¤ИИН ТУТААЧЧЫЛАР, уолаттар – 9-тар.
АЙЫЫ УОЛАТТАРА – 9-тар
ЫТЫК ЫАЛДЬЫТТАР: Омук дьоно – 20 киһи
ДОЙДУ ДЬОНО – 150-ча киһи
Дьахталлар, эр дьоннор, оҕолор – кымыс иһиитин туомун доҕуһуоллааччылар.

Бастакы түһүмэх

Дьон иннигэр – Моҕол Ураһа. Кытыы ороннорго кыл, кулуһун сөрүөлэр. Иһигэр күөх оту табыната тэлгэммит. Холумтан чугаһыгар маҥан атыыр кулгаахтыын, сиэллиин, көҕүллүүн сылдьар түһэргэтэ (дэпсэтэ) көстөр29. Наара ороннору бата уҥа диэки 12 тус-туһунан олбох ууруллубут. Ураһа дулҕаларын эргийэ барар бастакы кур-дааһыҥҥа күөх оттоох үрүҥ сиэл тула кыбытыллыбыт. Холумтан баҕаналарыгар икки титирик, икки хатын анньыллыбыт.
Күөх кырдал киэҥ киэлитигэр сааскы кыталыктар кылыкыныы ыллыыллар. Тыһы кыллаах кылыһах кырыымпа тыаһа сыыйыллан иһиллэр. Хомустаах дүҥүр куту кууһар хомуһуннаах музыката кутулла кууһар. Аргыый аҕай айгыр кыаһаан30 кыыгына кырылыыр. Хобо тыаһа туруйалыы туойар. Бу наҕыл, намчы музыка имигэс иэйии кутун кууһар.
Күөх чэчир арҕаа аанынан Айыы Ойууна аргыстарынаан, уһун субурҕа буолан, субуһан кэлэн аа-дьуо ураһаҕа киирэллэр. Ураһа иһэ курдары көстөр. Айыы ойууна олбоҕор олорор. Уҥа илиитигэр дьалбыыр тутуурдаах. Икки өртүгэр кынат ойууннардаах. Олор үс харахтаах эбир хамыйаҕы, иккиһэ – дүнүрдээх былаайаҕы тутан олороллор. Кэннигэр кутуруксута 16-17 саастаах эдэр уол31 кэриэн айаҕы тутан турар. Омук дьоно, ыалдьыттар наараны сырса тарҕаһан олороллор32. Дьахталлар ураһа иһигэр суохтар.
Айыы Ойууна дьалбыырын хамнатан бэлиэ биэрэр. Кутуруксут киирэр аан диэки сүгүрүс гыммытыгар Дьөһүөлдьүт оҕолор субуруһан киирэллэр. Уолаттар 9-тар, кыргыттар 7-лэр33. Уолаттар орто айахтары чороччу туппуттар. Кыргыттар дьорохой чорооннордоохтор. Киирээт Айыы Ойуунугар нөрүөн нөргүйэллэр. Ол аата, сөһүргэстээн бараннар сиргэ тиийэ тоҥхоҥноон ылаллар34. Инники уол 15 саастаах, кэнники 10 саастаах. Кыргыттар эмиэ итинниктэр. Ойуун дьөһүөлдьүт оҕолор сүһүөхтэригэр турбуттарын кэннэ чарапчыланан көрөр. Кынат ойууннарыгар дьалбыырын салайан сорудах биэрэр. Кинилэр былаайаҕынан эргитэ сылдьаннар «оноолооххо орооспотохторун, кытыылаахха кыттыспатахтарын» чинчийэн көрөллөр. Уолаттары – уҥа, кыргыттары – хаҥас аҕалтааннар элээннии туруор-тууллар.
Кутуруксут айах чороону Айыы Ойуунун илиитигэр туттарар. Кини аҥар атаҕар сөһүргэстээн олорор. Кынат Ойуун дьалбыырын ылар. үс харахтаах хамыйаҕы Айыы Ойуунун илиитигэр туттарар.
Айыы Ойууна, уот иннигэр илин диэки хайыһан алгыһын саҕалыыр:
«Уруйум! Айхалым!»35.
Сиэллээх дьалбыырын төбөтүн үрдүнэн өрө уунар. Кутуруксут тутан турар чороонун эмиэ уунар. Кынат Ойууннар (тэҥҥэ үтүктэннэр):
Уруйум! Айхалым!
Уҥа Ойуун «дом» диэн саҥараат, дүҥүрүн былаайаҕынан охсор. Айыы Ойууна (иккистээн):
Уруйум! Айхалым!
Дьалбыырынан арыый алларанан өрө уунар. Кынат Ойууннар хатылаан иһэллэр. Уҥа Ойуун дүҥүрүн охсор. Кутуруксут ымыйатын уунар. Айыы Ойууна (үсүһүн):
Уруйум! Айхалым!
Дьалбыырын өссө алларанан даллах гынар. Кынат Ойууннар уонна Кутуруксут буолан уруккуларын курдук кини этиитин үтүктэн иһэллэр.
Айыы Ойууна:
«Күөх уотунан күлүмнүүр,
Кыһыл уотунан тыбыырар
Аан Уххан36
Сирэлимэ, эһэкээм!
Тойон түһүлгэни
Тоҕуорутан тураммыт
Туску тойугунан
Дьоллоох ыһыаҕы
Туругурдан эрэбит.
Ааттал, Махтал бэлиэтин
Ааккын ааттаан,
Аал Уоппутугар
Аарах кымыһынан
Айах тутабыт.
Уру-уой, уру-уой, уру-уой!»37.
Кутуруксут дьалбыырын ылан баран Айыы Ойуунугар ымыйатын туттарар. Ону илиитин иһинэн үс төгүл иҥнэри тутан холумтан үрдүгэр, уот уйатыгар чаккыратан ылар. Кынат Ойуун дүҥүрүн охсор. Бары үс төгүл «Уру-уой», – дии-дии өрө ууналыыллар.
Айыы Ойууна хаампакка туран аа-дьуо кыра-кыратык илин өртүгэр эргийэн иһэр. Үөһээ үрдүк халлаан айыыларын ахтар. Маҥнайгы аартыгын арыйан тахсарыгар, Айыы Ойууна:
Үүт таас олбохтоох
Үүт күөл үктэллээх
Үрүҥ Айыы Тойон!
Орто дойду
Үөскүүрүн, төрүүрүн
Барытын Эн айбытыҥ,
Эн дьаһайбытыҥ,
Эн оҥорбутуҥ38.
Махталлаах тылбытынан
Алҕаан тураммыт
Ас бастыҥынан
Аһаттахпыт буоллун!»
Ымыйатын өрө уунар. Кынат Ойуун дүҥүрүн охсор. Бары биир тэҥҥэ: «Аһаттахпыт буоллун», – дии-дии чороонноох кымыстарын өрө ыһаллар.
Айыы Ойууна:
Күрүөлээх киһини үөскэппит,
Күрүөлээх сылгыны күөльүппүт
Күрүө Дьөһөгөй Тойон!39.
Аһааҥ, сиэҥ! (Ымыйатын өрө уунар).
Бары уруккуларын курдук хатылаан иһэллэр. Айыы Ойууна уҥа өттүнэн уллуҥаҕын сыҕарытан сэттэ төгүл иилии эргийэр. Ахсыс эргииригэр Аал Уотун холумтаныгар хайыһар. Сорох аартыктар ахтар айыыларын аҕыйах киһи истэрин курдук иһигэр ботугуруур. Хоргутуохтара, хомойуохтара диэн Аар Тойонтон саҕалаан, Улуу Тойону, Хомпоруун Хотойу, Хара Сылгылааҕы, Уордаах Дьөһөгөйү, Эдьээн Иэйиэхсити, Дьылҕа, Сүгэ Тойоннору ааҕа ааттаталыыр40. Јрүтэ ууналыыр. Ураһа диэлин (аанын) диэки хайыһарыгар өр соҕус ботугураан ылар. Атыттарыгар кыл түгэнэ тохтоон ааһар. Биир эргиир бүппүтүн кэннэ ымыйалаах кымыһыттан илиитин иһинэн үс төгүл кымыһыттан кутар. Иккис эргииригэр аартык аайы тохтоон ыла-ыла Аал уотугар эмиэ эргиллэр. Үсүһүгэр — иккиһи хатылыыр. Аал Уокка барыта тоҕус төгүл кутуу буолар. Аргыс көмөлөһөөччүлэр урукку көстүүнү үтүктэн көрдөрөллөр.
Айыы Ойууна эбир хамыйаҕынан өһүө баһын, аан, түннүк үрдүлэрин, ханна күөх от сүүмэҕэ, үрүҥ сиэл кыбытыллыбыт сирдэригэр кымыстан баһан «ыһыах» оҥортуур. Дьөһүөлдьүт кыргыттар – Аал уот хаҥас чанчыгар, Дьөһүөлдьүт уолаттар – Аал уот уҥа чанчыгар кымыстарыттан куталлар.
Айыы Ойуунун ымыйалаах кымыһын маҥан сылгы баттаҕынан Кутуруксут саба уурар. Ону илдьэн Ытык Кырдьаҕаска илиитигэр туттарар. Сүһүөхтээх бэйэтэ сүгүрүс гынар. Кынат Ойууннар өбүгэлэр өстөрүн кэриэстииллэрин биллэрэн сиргэ тиийэ нөрүөн-нөргүйэллэр.
Ытык Кырдьаҕас сылгы баттаҕын арыйан баран кымыс үрдүн урут охторор. Хамыйаҕынан ылан арыытын сиир. Хаҥас илиитинэн баттаҕын ылар. Ол үрдүгэр ымыйатын үктэннэрэр41. Сөһүргэстээн олорон ымыйалаах чороонун тобугун иһинэн күнү батыһаннара эргитэн ылар уонна балыс кырдьаҕаска сүгүрүс гынаат ымыйатын биэрэр. Ороҥҥо олорор 7-9 киһиэхэ барытыгар хатылыыр. Онтон салгыы бэйэлэрэ иһэллэр42.
Ойуун алгыһын таба ыллаабыт иччилээх тыллаах Дьөһүөлдьүт оҕону, былаайаҕынан ылан төбөтүн суруйар. Ортоку уолу ортотунан. Кыайбатах уолга – сири таптайар43. Онтон түөрэх кээһэн көрүү көрөр (эмиэ манна).
Айыы Ойууна дьалбыырын ылан аан диэки бэлиэ биэрэр. Тахсан иһэн дьиэ боруогар, чэчирдэргэ ыһыахтыыр44.

Иккис түһүмэх

Тоҕус тоҕойдоох «Тоҕой Сэлэ» иһигэр киирэр. Кынат Ойууннар, Кутуруксут буоланнар батыһан киирэллэр. Дьөһүөлдьүт оҕолор сэлэ икки өттүгэр элээннии тураллар. Кинилэр кэннилэригэр ураһа дьоно сэлэлии мусталлар.
Күөх чэчиринэн симэммит түһүлгэ тулата. Киэн хонуу. Чэчирдэр ырааҕынан эргийэннэр түөртүүлээх сүрдьүгэс күрүөтүн баҕаналарыгар анньыллаллар. Кинилэр үөһэ төбөлөрө сэргэлии майгылаах. Иккилии сиринэн курдааһыннаахтар, ол икки ардынан тула эргийэр оҥо быһыы ойуулардаахтар. Баҕана төбөтүгэр уһуктуу охсуллубут чопчуур оҥоһуулаах. Сүрдьүгэс баҕаналарыгар сүүрүк 50-60-70 саха ата уһун устунан сэлэлии кэккэлээннэр бааллан тураллар. Күрүө Дьөһөгөй удьуордара буолаллар.
Түһүлгэ сэргэлэрэ, Тойон Сэргэ, Тоҕой Сэлэ урукку көстүүлэриттэн уларыйбакка тураллар. Тоҕой Сэлэ баҕанатын аайы көҕүллэрэ, сиэллэрэ симэммит тоҕус ыанар биэ кулунчуктарын кытары холбуу бааллыбыттар.
Айыы Ойууна аргыстарын кытары Аал уот чугаһыгар кэлэллэр. үс ойуун, Кутуруксут эмиэ иһигэр киирэллэр. Дьөһүөлдьүт оҕолор «Тоҕой Сэлэ» икки өртүнэн хайдан бараллар. Айыы Ойууна холумтан иннигэр кэлэн нөрүөн нөргүйэр. Кынат Ойууннар, Кутуруксут, бары-нөрүөн нөргүйэллэр. Дьөһүөлдьүт оҕолор уот диэки эргийэн нөрүөн нөргүйэллэр. Айыы Ойуунугар уҥа илиитигэр-дьалбыыры, хаҥас илиитигэр-ымыйаны туттараллар.
Айыы Ойууна (уот иннигэр илин диэки сөһүргэстээн олорон):
«Јрүҥ суорҕан үллүктээх,
Кыһыл суорҕан тэллэхтээх,
Аһаах мас аһылыктаах,
Кураанах мас хонуктаах
Төлөн өрүкү
Чүүччү кыламан,
Кыым кыыратта,
Бырдьа Бытык,
Аал уотум иччитэ –
Хатан Тэмиэрийэ,
Аһаа-сиэ!»
Эбир хамыйаҕынан кымыһыттан ылан уотун аһатар. Онтон салгыы алҕаан барар:
«Аҕыс иилээх-саҕалаах,
Атааннаах-мөҥүөннээх
Аан дойдум иччитэ!
Ардахтаах ас
Албан үрдүнэн
Айах тутабыт.
Аһаа-сиэ!»
Түөрт өртүгэр тула хайыһан кымыс ыһыахтыыр45.
«Үрүҥ түүлээҕи үүрэн биэрэр
Күрүө Дьөһөгөй Айыы Тойону
Көйөргө кымыһынан
Күндүлээтэхпит буоллун.
Уол Оҕону олохтоон биэрэр
Уордаах Дьөһөгөй Айыы Тойону
Оһуордаах чороонунан тосхойдохпут буоллун!»46.
Соҕуруу диэки хайыһан туран икки аҥы эмиэ ыһыахтыыр. Ымыйатын Кутуруксутугар биэрэр. Дьалбыырын ылар.
Үөһээ, үрдүк айыылар,
Истэн, сэргэҕэлээн туруҥ.
Аттыбытыгар
Аан дойду аймана турар.
Ыксабытыгар
Ыгым кэм ыҕарыйа сылдьар.
Ас-үөл амтана аҕыйаата.
Баай-дуол баранаары гынна.
Бэлэми күүтэрбит бэтэрээнэн буолла.
Јйү-төйү булунар кэм,
Илиини-атаҕы хамсатар күн
Илэ бэйэтинэн тиийэн кэллэ.
Үрдүк айыыларбытын алкыйа алгыыр,
Төрүт үгэспитин ыҥырар
Ыпсалҕабыт өрүкүйэ үүннэ.
Саха омук саргытын туһугар
Олорор кэммит оһуор ойдун47.
Онтон салгыы:
Кэнчээри ыччаппыт
Кэрэ кэскилин
Тэниттэхпит буоллун!
Төрүүр ыччаппыт
Төннүбэт төлкөтүн
Түстээтэхпит буоллун!48.
Дьөһүөлдьүт уолаттар бэдьэйэ үҥкүүлүүллэр (айан атын айанын курдук), Дьөһүөлдьүт кыргыттар «битии ойоллор».
Бары иччилэр аһатылыннахтарын аайы олорго хайыһаннар кымыстаах иһиттэринэн өрө ууналыыллар.
Айыы Ойууна аргыстарын кытары сэлэ иһигэр алгыы турдаҕына түһүлгэ таһыттан «Көрдөрүүлээх аттар» киирэн кэлэллэр. үрүҥ таҥастаах «Айыы уолаттара» миинэн киирэллэр. Кинилэри сэргэ аттыгар сахалыы таҥастаах «Тэһиинньит уолаттар» утары көрсөллөр. Көмүс ыҥыырдаах, кычымнаах, чаппараактаах, аарыктаах үүннээх Дьөһөгөй сылгыларын тоҕус сэргэ тоһуйан турарыгар баайталаан кэбиһэллэр.
Айыы Ойууна «Сэлэ» иһиттэн тахсан «Түһүлгэ сэргэлэрин» аттыгар кэлэр. Арыалдьыттар бары батыһаллар.

Үһүс түһүмэх

Түһүлгэ сэргэлэригэр «Көрдөрүүлээх аттар» бааллан тураллар. Айыы Ойууна анаар илиитигэр – ымыйатын, нөнүө илиитигэр дьалбыырын тута сылдьар. Кытыы сэргэҕэ ыкса кэлэр.
Айыы Ойууна: «Тумустаах чуучуйбатах, айахтаах амсайбатах айах үтүөтэ, айгы үтүөтэ – маҥан кулун малааһына, орто кулун уйгута, кэрэ кулун кэһиитэ, барыта айыы аймахтарыгар, аан дойду иччилэригэр ананар», – диэн алҕаан, сыаҕаан барар49. (Турар сылгыны күн өртүнэн эргийэ хаамар. Аргыстара кинини батыһаллар).
Сиэлин, арҕаһын, кутуругун төрдүгэр ымыйа кымыһыттан дьалбыырын сиэлинэн үстүүтэ ыһар. Барыта үс төгүл ыһыы тахсар. Ол аата сүүрбэ сэттэ төгүл. Тохтоло суох алгыы сылдьар. Холобура: «Улуу Хотуҥҥут Сөк сөлөгөйүттэн быйаҥна тииһиҥ, дьол-соргу тосхойдун», «Тоҕус уолан дьоннорунан чороон айахтары туттардыбыт, тобурахтаах ас үрдүн тосхойдубут. Сэттэ кындыа кыргыттарынан ардахтаах ас үрдүн айах туттардыбыт»50.
Бу туом толоруллан бүтүүтэ алгысчыттар ураһа иһигэр ороннорго олорбут дьоннорунан ыаҕас иһиттэргэ эбэтэр кыллаах чабычахтарга кымыс аҕалтараллар. Онтуларын бааллан турар аттар тумсуларыгар уураллар (Оруолдьут уолаттар, арыалдьыт кыргыттар). Сорох ат, утаппыт буоллаҕына, ыйырбахтыыр. Атыттар тумсуларын уганнар сытырҕаан көрөллөр.
Айыы Ойууна: Уруй-Дьаллык буоллун! Саргы-туску буоллун! – диэн алгыһын түмүктүүр.
Кынат Ойууннар, Кутуруксут: «Уруй-Дьаллык буоллун! Саргы-туску буоллун! – диэн тэҥҥэ үтүктүһэллэр.
Дьөһүөлдьүт Уолаттар, Дьөһүөлдьүт Кыргыттар: «Уруй-Дьаллык! Саргы-туску! Айхал-мичик!» – дии-дии үстүү төгүл халлаан диэки өрө ууналыыллар.
Айыы Ойууна сирин-дойдутун аһата-аһата түһүлгэттэн тахсар. Бары батыһан тахсаллар. Айыы Уолаттара көрдөрүүлээх аттары иккиһин миинньэллэр. Тэһиинньит Уолаттар чорооннору туттараллар51. Аҕыйахта ыйырбахтаат сүгүрүс гынаат төттөрү ууналлар. Тэһиинньит уолаттар били аттары сиэппитинэн күнү батыһа сэргэлэри эргийэллэр52. Үстүүтэ ыйырбахтаат эргиир аайы үстүү төгүл өрө ууналыыллар. Онон үс эргииргэ барыта тоҕус төгүл «уруйдааһын» тахсар. Тиһэҕэр, аллара турааччылар аттаах уолаттарга тэһииннэрин туттараллар. Айыы Уолаттара алгысчыттары батыһаннар түһүлгэттэн тахсаллар.

Төрдүс түһүмэх

Нөнүө өртүттэн аҥаардыы өртүгэр 3-түү үтүктээччилээх Дорҕоон Тойуксут түһүлгэҕэ, тойугунан саҕалаан, оһуокайы таһаарар.
Дорҕоон Тойуксут (тойугунан):
Оһуо-кай-дыы-ыр оһуо-каа-ай!
Эһиэ-кээй-дии-ир эһиэ-кээ-эй!
Айыы далба-аар маа-ныы-ыта
Ара-ҕаа-ас илгэ-эннэн
Алла-а тур-да-ҕы-ына,
Сир дойду-у си-мэ-ҕэ-э
Ситэн сили-ги-лээ-эн эрдэ-ҕи-нэ-э,
(үҥкүү тылынан):
Төгүрүйэ түмсэммит
Түһүлгэҕэ киириэҕиҥ.
Дьөһөгөйү алҕааммыт
Оһуор ойуу хатыаҕыҥ.
Саха омук ыһыаҕын
Саргытынан тыыныаҕыҥ.
Кыынньар кымыс ыһыаҕын
Кылыһаҕын тардыаҕыҥ.
Оһуокайдыыр оһуокай
Эһиэкэйдиир эһиэкэй!
Түөлбэ түһүлгэ тэнийэн барар. Тойук доҕуһуоллаах үс төгүл эргийэн истэхтэринэ түһүлгэ оһуокайа тохтоон хаалар. Бары наар-наардарын буланнар күөх окко олорбутунан бараллар. Былыргылыы эттэххэ:
«Тойот» түһүлгэтэ биир туһунан буолбут,
«Хотут» түһүлгэтэ биир туһунан буолбут,
«Уолан киһи» түһүлгэтэ биир туһунан,
«Кыыс дьахтар» түһүлгэтэ» биир туһунан,
«Масчыт уол» түһүлгэтэ биир туһунан,
«Симэхсин-эмээхсин» түһүлгэтэ биир туһунан, –
«Уон ордуга икки түһүлгэ төрдүн аайы
Оруода-оруода олоруталыы буолбут53.
Эр дьоннор—эр-дьоннорго, дьахталлар—дьахталларга, кырдьаҕастар—кырдьаҕастарга, оҕолор—оҕолорго. Ытык дьоннор, ыалдьыттар тус туһунан төбүрүөннээн олороллор. Барыта 12 тус-туһунан олох буолар54.
Уон икки төбүрүөн олох төгүрүк дьыл эргиирин санатар.
1-кы түһүлгэҕэ – Ытык кырдьаҕастар.
2-с түһүлгэҕэ – Омук дьоно, ыалдьыттар.
3-6-с түһүлгэҕэ – Дьахталлар.
7-9-ус түһүлгэҕэ – Ыччаттар.
12-с түһүлгэҕэ – Оҕолор.
Түһүлгэ аайы 25-тии – 30-туу киһи олоруон сөп.
Ытык кырдьаҕастарга – эр дьоннор, эр-дьоннорго – эдэр уолаттар, оҕолорго – ийэлэр, кыргыттарга – кыргыттар «Айах чорооннорго» кымыс аҕалтыыллар. Ыалдьыттары: эр-дьоннору – уолаттар, дьахталлары – кыргыттар маанылыыллар.
Төбүрүөн олохторго айах чороон эргийэ барар. Арыылаах кымыһы баһан сиир хамыйахтаах. Аар Кырдьаҕаска саастаах киһи урут туттарар. Айах чороон манан сылгы баттаҕынан сабылла сылдьар. Ураһа иһин туома тутуһуллар. Ытык киһи «хадьааһыннаах аас майах тэллэххэ» олорор55.
Аар Кырдьаҕас:
Саамал кымыһынан санаабытын холбоотубут.
Көйөргөлөөх тумустаах, чугуйбатах атахтаах
айгы үтүөтүн аһаатыбыт, адьарайы көҥөөтүбүт.
Аар маҥан араҕас сиэллээх, куйаар уһун куоҕайар
кутуруктаах айыы атыыра айаннаан кэлэммин
Аан дойдуну чэрчилээтэҕим буоллуҥ.
Айах үрдүн аһаа, иһит үрдүн ис!»56.
Омук дьоно, маанылаах, сололоох ыалдьыттар эмиэ туспа дьаралыктаах олбохторго олороллор.
Аар Кырдьаҕас көйүү кымыс үрдүн охторон, үс төгүл ыйырбахтаан ылаат57, балыс кырдьаҕаһыгар салгыы биэрэр. Хамыйаҕынан ылан арыыттан сиир. Иккис кырдьаҕас үс төгүл омурдан ылар. Эмиэ арыытыттан баһар. Ити курдук туом тутуһуллан айах чороон иккитэ эргийэр. үһүс эргииргэ – ким төһө иһэринэн. Удьаа хамыйахтарынан айах чорооннору көйүү, аарах, саамал кымыстарынан толортоон биэрэллэр. Матаар, балхах иһиттэр, бэлкэй, быдараах, дьорохой чорооннор бары туттуллаллар. Кымыс иһиитэ саҕаламмытын кэннэ, аны ыраас хаптаһыннарга, туос олбохторго сыалаах эт мүһэлэнэн, кырбастанан, үтэһэҕэ үөлүллэн наар-наар дьоҥно түнэтиллэр.
Ону сиир кэмнэригэр хары, мүһэ быддьаһыыта, тустуу, кылыйсыы, быа көтүү о.д.а. оонньонон бараллар58.
12 олох кымыс кэнниттэн 12 араас төбүрүөн биһилэх түһүлгэни тардан оһуокайдаан бараллар. Олбуһа-солбуһа эппэлээн иһэннэр түһүлгэттэн тахсаллар.
Дьөһөгөй оҕолорун күрэҕэ саҕаланар.

Туттуллубут матырыйааллар:
1 Историко-этнографический Атлас народов Сибири. М-Л., 1961. – С. 207.
2 Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену. М. – 1938. – С. 124.
3 Атлас народов Сибири. М.-Л., 1961 – С. 207.
4 Боло С.И. Этиллибит үлэ. – С. 124.
5 Саха былыргы сэһэннэрэ уонна кэпсээннэрэ. – Дьокуускай. 1977. – С. 144.
6 Архив ЯНЦ ф. 5, оп. 3, д. 293, л. 39.
7 Баҕа батаһа от тымныыны тутар. Ол иһин сөрүүн кымыһы уһуннук туруораары итинник үгэһи былыргыттан тутталлар.
8 Пекарскай Э.К. Словарь якутского языка. 1959. – С. 166.
9 Саха былыргы сэһэннэрэ. – С. 145.
10 Уһун уктаах кымыс баһар дириҥ истээх улахан хамыйах; Јксөкүлээх Јлөксөй. Ырыа.
11 Пекарский Э.К. Указ. раб. – Стб. 2698.
12 Атлас народов Сибири. – С. 207.
13 1992 сыллааҕы Ньурба ыһыаҕар кымыс иһиитин былыргы үгэһэ ат сүүрдэр аналлаах сиргэ бастаан ыытыллыбыта. Онно үстүүлээх сүрдьүгэс күрүө икки элээн кынатыттан уратыта Түһүлгэ оннун түгэҕинэн эргийэн хоой курдук куустары айанныыр.
14 Архив ЯНЦ. ф. 5, оп. 3, д. 301, л. 97.
15 Эмиэ онно.
16 Архив ЯНЦ ф. 5, оп. 3, д. 301, л. 7, 8.
17 Архив ЯНЦ ф. 5, оп. 3, д. 301, л. 17.
18 Архив ЯНЦ ф. 5, оп. 3, д. 301, л. 2.
19 Эмиэ манна.
20 Архив ЯНЦ ф. 5, оп. 3, д. 301, л. 97.
21 Архив ЯНЦ ф. 5, оп. 3, д. 301, л. 97.
22 Эмиэ онно.
23 Эмиэ онно.
24 С.И.Боло. Этиллибит үлэ. – 94 стр.
25 Эмиэ онно.
26 Эмиэ онно.
27 Архив ЯНЦ ф. 5, оп. 3, д. 301, л. 154.
28 Эмиэ онно. – С. 152.29 Саввин А.А. суруйуута – Абый оройуона – 1940. – ТЛИНЧИ архыыба.
30 Эмиэ онно.
31 Архив ЯНЦ ф. 5, оп. 3, д. 301, л. 54.
32 Архив ЯНЦ ф. 5, оп. 3, д. 301, л. 86.
33 Архив ЯНЦ ф. 5, оп. 3, д. 301, л. 154.
34 Федоров Г.Е. Сэргэ төрдүгэр – Дьокуускай. – 1991. – 55 с.
35 Боло С.И. Этиллибит үлэ. – 127 с.
36 Эмиэ онно.
37 Јксөкүлээх Јлөксөй. Ырыа-хоһоон. – Дьокуускай. – 1946. – С. 273.
38 Худяков И.А.- Краткое описание Верхоянского округа. Л. – 1969. – С. 260.
39 Там же.
40 Архив ЯНЦ ф. 4, оп. 12, д. 20, л. 22-36; Архив ЯНЦ ф. 4, оп. 40-43; Этнограф В.Е.Васильев бигэргэтэр.
41 Архив ЯНЦ ф. 5, оп. 3, д. 301, л. 83-91.
42 Там же.
43 Там же.
44 Там же.
45 Саха былыргы сэһэннэрэ уонна кэпсээннэрэ. – 154 с.
46 Там же.
47 Там же.
48 Там же.
49 Архив ЯНЦ ф. 5, оп. 3, д. 301, л. 83-91.
50 Саха былыргы сэһэннэрэ уонна кэпсээннэрэ. – С. 158.
51 Линденау Я.И. Описание народов Сибири. – Магадан. 1983. – С. 39.
52 Серошевский В.Л. Якуты. – С. – Пб. – 1898. – С. 522.
53 Куруубай Хааннаах Кулун Куллустуур. – М. 1985. – С. 51.
54 Федоров Г.Е., фольклорист тылыттан К.Д.Уткин суруйбута. Сунтаар. – 1992 ыам ыйа.
55 Федоров Г.Е. Сэргэ төрдүгэр. – Дьокуускай. 1991. – С. 37
56 Архив ЯНЦ ф. 5, оп. 3, д. 301, л. 83-91.
57 Архив ЯНЦ ф. 5, оп. 3, д. 301, л. 152-159.
58 Боло С.И. Указ. раб. – С. 124-125.

Уткин К.Д. «Кымыс иһиитигэр туому тутуһуу».1994 с.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтин пресс — сулууспата.