Айыы тыынын   иҥэриммит ытык Дьааҥы сиригэр 99 норуот талааннааҕа — олоҥхоһут, ырыаһыт төрөөн-үөскээн, элбэх олоҥхону, остуоруйаны, эриэккэс сэһэни, ураты ырыаны ыллаан-туойан, дьоҥҥо кэпсээн, билиҥҥи кэмҥэ олоҥхо саҥа тыын ыларыгар тирэх буолбуттара саарбаҕа суох. Дьэ маннык Ытык дойдуга Олоҥхо Иккис уон сылын арыйар онус Олоҥхо Ыһыаҕа Ил Дархан Егор Афанасьевич Борисов дьаһалынан бэрт тэрээһиннээхтик, түмсүүлээхтик, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө өйдөбүллэри хаалларан, буолан ааста. Бу ыллыктаах муударай  дьаһалы Дьааҥы дьоно-сэргэтэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн кэлбит хоту сир үтүө үгэстэригэр ытыктабыл бэлиэтинэн ылынан,  республика салалтатыгар муҥура суох махталларын биллэрдилэр.

 

Дьааҥыбыт дьоно-сэргэтэ эппиэтинэһи ылынан, улуус баһылыга Виктор Герасимович Павлов салалтатынан сыл инниттэн бэлэмнэнии, тэрээһин үлэлэри сиэрдээхтик, олохтоохтук ыыттылар. Ол курдук, үйэлээх тутуулар — ыһыах ыһыллар түһүлгэтэ, түһүлгэҕэ киирэр ураты арка, ипподром, ханна да суох Аал Луук Мас, Олоҥхо түһүлгэтигэр анаан туос ураһа, кыһыннары үлэлиир тупсаҕай оҥоһуулаах балаҕан, маны сэргэ сиэдэрэй көстүүлээх ураһалар, күнү көрсөр түһүлгэ уо.д.а. кылгас бириэмэҕэ дьон түмсэн, санааларын ууран оҥорбуттара тута харахха быраҕыллар. Маны таһынан, суол оҥоһуута, муоста тутуута, культура киинин, авиапорт ремона ыытыллыбыттар. Куорат киинигэр Ийэ олоҥхоһут Д.А. Томскаяҕа анаан памятник туруорулунна. Тымныы чыпчаалынан биллэр Верхоянскай куоратыгар Олоҥхо дьиэтэ, Баатаҕайга культура киинэ тутуллуохтааҕын кэпсээтилэр.

 

 

Бу кэрэ тутуулары тулалаан турар Дьааҥы Ытык хайалара, айылҕата, киирбэт күннээх сайына — киһи сөҕөр эриэккэс көстүүтэ! Чахчы да Олоҥхо дойдутун дьикти хартыыната! Маннык дьикти эйгэҕэ ыһыах ыалдьыттара, тэрийсээччилэрэ бары даҕаны санаабыт көтөҕүллэн сырыттыбыт, үлэлээтибит.

 

Дьааҥы олоҥхоһуттарыгар, олоҥхотугар, фольклоругар аналлаах элбэх кинигэ күн сирин көрдө. Бу кинилэр сүрэхтэниилэрэ Саха Республикатын культураҕа уонна духуобунай сайдыыга министри солбуйааччы Николай Афанасьевич Макаров салалтатынан оскуолаҕа бэрт тэрээһиннээхтик буолан ааста, кинигэлэр күн сирин көрөллөрүгэр үлэлэспит дьоҥҥо махтал тыллара этилиннилэр. Ол курдук, «Дьааҥы олоҥхоһуттара» антология, «Хаан Дьаргыстай» олоҥхо, Горохов М.Н. «Кыыс Кыыдааннаах Бухатыыр» олоҥхото, Д.А. Томская «Омуннаайы Бухатыыр» олоҥхото, «Дьааҥы фольклора», Худяков И.А. «Краткое описание Верхоянского округа», Н.И. Филиппова «Собственные имена персонажей в якутском эпосе олонхо: структура и семантика», «Олоҥхо Ыһыаҕа: үйэтитии, түмүктэр, соруктар» конференция матырыйаалларынан хомуурунньук, Д.А.Томская “Кыыс Кылаабынай Бухатыыр” олоҥхото ДВД-дискэнэн күн сирин көрдүлэр. Бу дьоһуннаах кинигэлэр Дьааҥы үтүө үгэстэрин салгыы үөрэтиигэ, удьуор утума салҕанарыгар тирэх буолуохтара диэн эрэллээхпит.

 

 

Дьааҥы улууһун баһылыга В.Г. Павлов ыһыах иннинээҕи киэһэ туос ураһаҕа олоҥхо, оһуокай түһүлгэтигэр кыттыыны ыла кэлбит оҕолору, ыччаттары, улахан дьону, дьүүллүүр сүбэ чилиэннэрин, тэрийээччилэри анаан-минээн остуол тэрийэн көрсөн күндүлээтэ-маанылаата, эҕэрдэлээтэ. Көрсүһүүгэ Олоҥхо уон сылын тэрийэн ыытар Саха Республикатын национальной комитетын председателэ, үйэлээх үгэстэри иҥэринэ, тарҕата сылдьар дьону өйүүр, суолталыыр салайааччыбыт А.Н. Жирков кыттыыны ылла, эҕэрдэ тылы эттэ.

 

Олоҥхо Ыһыаҕын үөрүүлээх аһыллыыта биир ураты түгэн буолла. Парадка олоҥхоһуттар өрө тутуллан, Ил Дархан Е.А. Борисовы кытта тэҥҥэ хааман киирдилэр. В.П. Стручков тылыгар, Р.Д. Чирикова матыыбыгар «Дьааҥы гимнэ” уратытык иһилиннэ. Хайаҕа сүгүрүйүү, кыталыгы харыстыыр быһыы-майгы көһүннэ, кырбый көтөргө сүгүрүйэллэрэ көһүннэ. Дьааҥылыы тыл-өс, ырыа тойук иһиллибитэ буоллар, ситэри-толору буолуо эбит. Ыһыах кылаан чыпчаалын — алгыһы сиэри ситэрэн үс эдэр киһи көтөхтө. Ил Дархан Е.А. Борисов —  «Үтүө үгэстэригэр тирэнэн үлэни-хамнаһы ыытар норуот — сайдар кэскиллээх. Инники сорукпут — улуу олоҥхобутун чөл тутан хаалларыы” – диэбитин норуот сүһүөҕэр туран, көхтөөх ытыс тыаһынан көрүстэ. Режиссердар Руслан Тараховскай уонна ДьааҤылар кыыстара Любовь Алексеевна Никитина айымньылаахтык үлэлээбиттэр.

 

 

Олоҥхо Ыһыаҕын биир сүрүн түһүлгэтинэн Олоҥхо түһүлгэтэ буолла. Манна республика араас улуустарыттан улахан дьоҥҥо 34 биирдиилээн толорооччу, 5 бөлөҕүнэн толорооччулар (35), барыта 68 олоҥхону толорооччу кыттыыны ылла. Ыччаттар түһүлгэлэригэр 23 толорооччу, оҕолорго – 76 толорооччу кытыннылар.

 

Улахан дьон түһүлгэлэрэ ханна да суох кэрэ көстүүлээх туос ураһаҕа ыытылынна. Үс күн устата түүн хойукка диэри олоҥхоһуттар бары даҕаны аһыллан, санаалара кэлэн, түөлбэлэрин уратытын көрдөрөн, үгэс буолбут ньыманан толоруу сиэрэ тупсан уонна репертуардара кэҥээн иһиитэ бэлиэтэннэ. Ураһаҕа үлэлиирбитигэр усулуобуйаны бары өттүнэн тэрийбит, кҥмҥлҥспүт күндү дьоммутугар Улуустааҕы культура управлениетын начальнигар Екатерина Васильевна Ноговицынаҕа, улуустааҕы Олоҥхо Ассоциациятын филиалын салайааччытыгар Раиса Дмитриевна Чириковаҕа, Февронья Васильевна Шишигинаҕа дириҥ махталбытын тиэрдэбит. ОлоҤхо Ассоциация президенэ Феодосия Васильевна Габышева кэлэн олоҤхоґуттары эҕэрдэлээтэ, махтал суруктары туттарда.

 

 

Үс күннээх үлэ түмүгүнэн түмүллэн, тэтимнээхтик, ырыатын-тойугун олус бэрткэ толорон гран-при үрдүк аатын ылан, массыына хаһаайынынан олоҥхоһут Валентин Гаврильевич Исаков буолла. I степеннээх лауреат — айылҕыттан айдарыылаах С. Зверев үөрэнээччитэ, республикаҕа биллэр бастыҥ олоҥхону толорооччу, Бүлүү улууһун ытык киһитэ Семен Иннокентьевич Иванов — Чочу; II  ст. лауреат – Мэҥэ Хаҥалас улууһун Ытык киһитэ, олоҥхону аан дойду таһымыгар таһаарбыт бастыҥ толорооччу Петр Максимович Тихонов; III ст. лауреат – Дьааҥы улууһун удьуор толорооччута, Д.А. Томская сиэн балта Мария Афанасьевна Стручкова буоллулар, кинилэргэ сыаналаах бэлэхтэр туттарылыннылар.

 

Олоҥхо түһүлгэтин анал ааттара иҥэриллэн, сыаналаах бэлэхтэр уонна харчынан бириэмийэлэр туттарылыннылар: «Түөлбэ олоҥхоһут» — Чурапчы улууһун Ытык киһитигэр Николай Петрович  Тарасовка; «Уһун тыыннаах» — Мэҥэ  Хаҥалас улууһун Ытык киһитигэр Аркадий Михайлович Захаровка; «Олоҥхо сэһэнин сүнньүн тутааччы» — «Олоҥхоһут” аатын ылбыт Ньурба улууһун Ытык киһитигэр Василий Иванович Иванов – Чиллэҕэ; «Олоҥхо ырыатын дэгэтэ» — республикаҕа тарбахха баттанар уһуйааччыга, Сунтаар улууһун Ытык киһитигэр Никандр Прокопьевич Тимофеевка; «Кылыһахтаах ырыалаах» — Таатта улууһун бастыҥ олоҥхону толорооччутугар Алексей Николаевич Николаевка; «Түһүлгэлээх олоҥхоһут» — Таатта улууһун биир бастыҥ толорооччутугар Раиса Семеновна Марковаҕа; «Олоҥхо этиитин тэтимэ» — Чурапчы улууһун бастыҥ олоҥхону толорооччутугар Николай Никитич Григорьевка.

 

 

Атын биирдиилээн толорооччуларга барыларыгар Махтал суруктар, сыаналаах бэлэхтэр, харчынан бириэмийэлэр туттарылыннылар.

 

Бөлөҕүнэн толорууга: I степеннээх лауреат үрдүк аатын ыллылар Бүлүү улууһуттан кыттыбыт, быйыл айар үлэлэрин 25 сылын дьоһуннук бэлиэтээбит, В.О. Каратаев аатынан олоҥхоһуттар уонна тойуксуттар норуодунай коллективтара (сал. С.Т. Иванова); II  ст. лауреат – Таатта улууһуттан  «Удьурхай» этнофольклорнай бөлөх (сал. Р.С. Маркова); III ст. лауреат – Дьааҥы улууһуттан «Тойук тоҕойо» фольклорнай бөлөх. Маны таһынан Дьааҥы улууһуттан дьиэ кэргэнинэн бэрткэ кыттыбыт Бурцевтарга «Удьуор утумун тутар» анал аат иҥэрилиннэ, Дьокуускай куораттан кыттыбыт «Удьурхай – Дьоҕур» бөлөххө (сал. Л.И. Платонова) Махтал сурук туттарылынна.

 

Бастыҥ толорооччу Петр Максимович Тихонов эппитинии: “Олоҥхо түһүлгэтигэр кыттыбыт дьон бука бары илии тутуурдаах, өттүк харалаах, Ытык Дьааҥы сиригэр-уотугар, дьонугар-сэргэтигэр махтанан, үөрүүлэриттэн үс сыл эдэрдэригэр түһэн тарҕастылар”.

 

 

Олоҥхо Ыһыаҕын үөрүүлээх сабыллыытыгар олоҥхоһуттары чиэстээн, норуот иннигэр таһааран, махтал суруктары, бэлэхтэри туттардылар.

 

Улуус культураҕа салаатын салайааччыта Екатерина Васильевна Ноговицына, Дьааҥы улууһунааҕы Олоҥхо Ассоциациятын филиалын салайааччыта Раиса Дмитриевна Чирикова, Олоҥхо Ассоциация вице-президенэ Февронья Васильевна Шишигина тэрийиилэринэн көһө сылдьар мунньах ыытылынна, быһаарыы ылылынна.

 

Олоҥхо Ыһыаҕын ыалдьыттара Дьааҥы улууһун историятын кэпсиир баай матырыйааллаах «Тымныы полюһа» музейга ыалдьыттаан, музейы төрүттээбит Варвара Захаровна Кириллина кэпсээнин сэҥээрэ иһиттибит, махтанныбыт. Ыһыах кэнниттэн олоҥхоһуттары Дьааҥы өрүс уҥуор турар Боронук нэһилиэгэ   ыалдьыттатта, оскуолаҕа сахалыы ас эгэлгэтин астаан көрүстүлэр, нэһилиэктэрин историятын билиһиннэрдилэр, олоҥхо толорулунна, оһуокай этилиннэ. Боронукка барыыбытыгар Дьааҥы өрүһүнэн мотуорканан сундулуйа устубуппут эмиэ умнуллубат өйдөбүл буолла. Аны үс Синтай тракторынан тиэйэн илдьэн Ытык хайаларын көрдөрдүлэр. Олоҥхоһуттар Ытык сиргэ сүгүрүйүү алгыһын түһэрдилэр, бары санааларын сайа эттилэр. Айылҕа дьикти кэрэ көстүүлэрин көрөн, үтүө дьону кытта алтыһан үөрэн, дуоһуйан тарҕастыбыт. Олохтоохтор ааттыылларынан “Лысай гораҕа” сылдьан айылҕа кэрэ көстүүтүгэр сүгүрүйдүбүт.

 

 

Мэҥэ Хаҥалас улууһун делегацията биир дойдулаахтара поэт Иван Арбита эдэр сааһыгар сырдык тыына быстыбыт сиригэр Эһэ хайаҕа мэҥэ тааһы туруорбуттарын көрдүбүт. Сиэр-туом толорулунна, И. Арбита хоһоонноруттан Н.П. Тимофеев ааҕан иһитиннэрдэ.

 

«Киргиллээх» хайа анныгар турар «Провал» диэн ааттыыр айылҕа биир ураты көстүүтүн, котлованы көрөн сөхтүбүт. Сыл аайы ирэн, котлован кэҥээн иһэр эбит. Манна сыл аайы араас комплекснай палеонтологическай чинчийиилэр ыытыллалларын билиһиннэрдилэр. Мамоннар, хахайдар, дьиикэй сылгылар, бизоннар уо.д.а. харамайдар уҥуохтарын баай коллекцията хомуллубут.

 

Баатаҕайга профлицей уопсайыгар үлэһиттэр үөрэ-көтө көрсөн, сылаастык, сымнаҕастык утуйан, сынньанан туран, махталы кытта дойдубутугар көттүбүт.

 

 

Олоҥхо Ыһыаҕын тэрийэр комитет салайааччытыгар А.П. Дьячковскайга, культурнай программаны барытын иилээн-саҕалаан тэрийсибит Н.А. Макаровка, Дьааҥы улууһун баһылыгар В.Г. Павловка, Олоҥхо дирекциятын салайааччытыгар М.К Рожиҥҥа дириҥ махталбытын тиэрдэбит.

Ытык Дьааҥы сиригэр уйгу бырааһынньыга санаа хоту табыллан үйэлээх үтүө өйдөбүллэри хаалларда.

Ыһыах Ытык ыалдьыттара — олоҥхоһуттар бары астынан, дуоһуйан, элбэҕи билэн-көрөн инникигэ эрэллээх тарҕастылар.

 

 

Олоҥхо түһүлгэтин дьүүллүүр сүбэтин

салайааччыта Елена Протодьяконова